Funkcje nerek można oceniać przy użyciu wielu badań. Tak zwany panel nerkowy obejmuje badania krwi i badania moczu, które określają poziom wskaźników nerkowych oraz pozwalają wykryć choroby nerek, a także zakażenia układu moczowego (ZUM) u dorosłych oraz ZUM u dziecka. Badania obrazowe pozwalają ocenić anatomię nerek i ich funkcjonowanie.
Badania nerek z krwi to m.in. kreatynina we krwi, która pozwala oszacować wielkość przesączenia kłębuszkowego GFR – wskaźnik GFR jest obliczany ze specjalnego wzoru na podstawie wyniku kreatyniny. Kreatynina to produkt przemiany związku azotowego – kreatyny, który jest przesączany przez nerki. Poziom kreatyniny we krwi (a także w moczu) koreluje zatem z funkcjonowaniem nerek. Wysoka kreatynina oraz wysoki GFR wskazują na uszkodzenie kłębuszków nerkowych (toksyczne, autoimmunologiczne, poinfekcyjne), choć wysoka kreatynina nie zawsze wskazuje na stan chorobowy. Podwyższona kreatynina towarzyszy odwodnieniu oraz intensywnej aktywności fizycznej, natomiast niska kreatynina we krwi może towarzyszyć ciąży.
Z kolei mocznik (BUN) to główny produkt przemian białkowych, który usuwany jest z organizmu wraz z moczem. Podwyższony mocznik może wskazywać na zaburzenia funkcji nerek lub przyczyny pozanerkowe, takie jak niedrożność dróg moczowych. Poziom mocznika we krwi zależy także od ilości białka w diecie, a także funkcjonowania wątroby, a zatem w celu oceny funkcji nerek zalecane jest oznaczanie nie tylko samego mocznika, ale także kreatyniny.
Kwas moczowy to produkt przemiany zasad purynowych. Wysoki kwas moczowy może wskazywać na zaburzenie funkcji nerek, ale towarzyszy także kamicy nerkowej czy dnie moczanowej.
Elektrolity, czyli poziom stężenie sodu czy potasu we krwi pozwalają rozpoznać niektóre dysfunkcje nerek. W zależności od tego, czy tracone są same płyny, czy także elektrolity, poziom sodu i potasu w chorobach nerek może być podwyższony lub obniżony.
Badanie moczu to jedno z najczęściej wykonywanych badań laboratoryjnych. Jego pobranie jest łatwe i bezbolesne, zatem jest to często zlecane badanie. Badanie ogólne moczu pozwala ocenić składniki upostaciowione moczu (komórki, wałeczki) oraz umożliwia ocenę biochemiczną moczu, natomiast posiew moczu umożliwia określenie obecności bakterii w moczu. Badanie ogólne moczu analizuje następne parametry:
- pH moczu, osmolalność moczu;
- kolor moczu – mocz bardzo jasny i rozwodniony może wskazywać na nasiloną diurezę, zaś mocz ciemny – na jego nadmierne zagęszczenie; czerwony mocz towarzyszy obecności krwi w moczu, zaś ciemnopomarańczowy – sugeruje obecność bilirubiny;
- zapach moczu – może wskazywać na wady metaboliczne, cukrzycę czy infekcje dróg moczowych;
- obecność glukozy w moczu – może towarzyszyć cukrzycy;
- białko w moczu – występuje z wielu przyczyn, a jedną z nich są choroby nerek przebiegające z uszkodzeniem kłębuszków nerkowych i przechodzeniem białka z osocza do moczu; białkomocz może także towarzyszyć zapaleniu pęcherza moczowego, gorączce czy intensywnemu wysiłkowi fizycznemu; szczególnym przypadkiem jest albumina w moczu, która – jako białko wielkocząsteczkowe – przechodzi do moczu wyłącznie wtedy, gdy dojdzie do uszkodzenia kłębuszków nerkowych; badanie albuminy zalecane jest szczególnie osobom chorującym na cukrzycę;
- kreatynina w moczu – jest najczęściej oznaczana w dobowej zbiórce moczu jako klirens kreatyniny; także mocznik w moczu powinien być oznaczany w dobowej zbiórce moczu.
Krew w moczu może występować jako krwiomocz lub krwinkomocz. Krwiomocz to obecność krwinek czerwonych (erytrocytów) w moczu, które są widoczne gołym okiem jako czerwonawe zabarwienie moczu. Przyczyną krwiomoczu może być uraz nerki, ostre stany zapalne układu moczowego, nowotwory dróg moczowych, kamica nerkowa, choroby prostaty. Z kolei krwinkomocz to obecność erytrocytów w moczu, którą stwierdzić można wyłącznie pod mikroskopem. W przypadku obecności świeżych erytrocytów można podejrzewać stany chorobowe dolnych dróg moczowych, zaś obecność erytrocytów wyługowanych wskazuje na ostre lub przewlekłe uszkodzenie kłębuszków nerkowych.
Leukocyty w moczu w dużych ilościach występują najczęściej w przebiegu zapalenia pęcherza moczowego lub zapalenia cewki moczowej. Leukocyty w moczu towarzyszą także kłębuszkowemu zapaleniu nerek, odmiedniczkowemu zapaleniu nerek czy śródmiąższowemu zapaleniu nerek. Bardzo często obecności leukocytów w moczu (leukocyturii) towarzyszą wysokie leukocyty we krwi (leukocytoza).
Wałeczki w moczu mogą być zbudowane z leukocytów, krwinek czerwonych, nabłonków, bakterii, a ich obecność powinna być interpretowana wraz z obecnością innych składników osadu moczu.
Bakterie w moczu wskazują na obecność infekcji dróg moczowych, często towarzyszą im leukocyty w moczu, śluz w moczu i liczne nabłonki w moczu. Potwierdzeniem obecności infekcji jest dodatni wynik posiewu moczu.
Badania obrazowe nerek i dróg moczowych umożliwiają ocenę budowy układu moczowego i zaburzeń jego funkcjonowania. Najczęściej wykonywanym badaniem obrazowym jest USG nerek, które pomaga wykryć guzy i torbiele nerek, wodonercze, zwężenie tętnicy nerkowej czy zmiany w miąższu nerek.
Dzięki badaniu jakim jest cystografia mikcyjna możliwe jest zdiagnozowanie refluksu moczowodowego, czyli cofania się moczu z pęcherza do moczowodów. Zaburzenie to diagnozowane jest głównie u dzieci. Cystografia mikcyjna polega na podaniu przez cewnik kontrastu do pęcherza i wykonywaniu zdjęć rentgenowskich podczas oddawania moczu.
Urografia to badanie polegające na wykonaniu badań rentgenowskich przed i po podaniu środka kontrastowego do pęcherza. Badanie to pozwala ocenić obecność złogów, zwężeń, uchyłków, wad wrodzonych czy urazów w obrębie układu moczowego.
Badanie urodynamiczne polega na ocenie objętości oddawanego moczu, ciśnienia wewnątrzpęcherzowego oraz napięcia zwieraczy pęcherza. Badanie urodynamiczne polega na wprowadzeniu cewników – do cewki i pęcherza moczowego oraz do odbytu, a także wprowadzeniu elektrod do zwieraczy. Następnie pacjent oddaje mocz do specjalnego pojemnika. Jednym z etapów badania jest cystometria – pomiar ciśnienia w pęcherzu moczowym i jamie brzusznej.
Kolejnym etapem badania jest uroflowmetria, czyli ocena zalegania moczu w pęcherzu po mikcji oraz przepływu cewkowego moczu. Ostatni etap to cystografia mikcyjna. Badanie urograficzne (urodynamika) wykorzystywane jest w przebiegu moczenia nocnego, częstomoczu, rzadkiego oddawania moczu czy zalegania moczu po mikcji.
