Układ pokarmowy, zwany też trawiennym, jest jednym z najbardziej rozbudowanych układów w organizmie. Dzięki niemu przyjmujemy, trawimy i wydalamy pokarmy oraz zaopatrujemy organizm w składniki odżywcze. Układ trawienny obejmuje: gardło, przełyk, żołądek, jelita, a także wątrobę, trzustkę i ślinianki. Ponieważ jest mocno rozbudowany, jesteśmy narażeni na wiele schorzeń i dolegliwości.
Obecnie najczęściej spotyka się niestrawność (fachowa nazwa to dyspepsja), która wbrew pozorom nie zawsze jest efektem przejedzenia, lecz chorobą przewlekłą i objawem poważniejszych chorób. Jej cechą charakterystyczną jest ból brzucha (ból żołądka) w środkowej jego części, uczucie pełności po zjedzonym posiłku, a także zgaga, wzdęcia (w tym uporczywe gazy), nudności i wymioty. Ponadto niestrawność sama w sobie może być objawem wielu chorób, takich jak wrzody żołądka (zakażenie bakterią Helicobacter pylori) i dwunastnicy, rak przełyku lub żołądka, zapalenie wątroby i zapalenie trzustki.
Podobne objawy daje dysbioza. Jest ona zaburzeniem równowagi mikroflory jelitowej bezpośrednio w jelitach. Choremu towarzyszy biegunka lub zaparcia, połączone z bólami brzucha i ogólną niestrawnością, a czasem też z utratą wagi. Nieleczona dysbioza może się przekształcić w poważniejsze schorzenia jelit, np. zespół jelita wrażliwego, chorobę Leśniowskiego-Crohna albo wrzodziejące zapalenie jelita grubego. Zaburzenia mikroflory jelitowej towarzyszą także pacjentom, którzy przyjmowali antybiotyki. Również drożdżaki i rotawirusy oraz bakterie i pasożyty mogą wywołać zapalenie jelit. Chore jelita mogą zaburzać wtedy pracę całego układu trawiennego.
Efektem zaparć są też hemoroidy. Te guzki krwawnicze, zwane żylakami odbytu, powstają w wyniku siedzącego i mało aktywnego trybu życia lub częstych zaparć. Najczęstsze objawy zwiastujące obecność guzków to świąd i krwawienie z odbytu. Swędzenie nie tylko odbytu, ale i skóry może być także objawem choroby układu pokarmowego, np. zastoju żółci w drogach żółciowych i w wątrobie. Cholestaza, bo tak brzmi fachowa nazwa tego schorzenia, prowadzi do zaburzeń trawienia i uszkodzenia komórek wątrobowych. Może ją wywołać szereg czynników, w tym używki, choroby dróg żółciowych albo stłuszczenie wątroby.
W chorobach układu trawiennego stosuje się kilka grup leków.
- Leki alkalizujące – skutecznie i szybko łagodzą objawy refluksu, stanowiąc dobry lek na zgagę. Przyspieszają też opróżnianie żołądka. Ich działanie polega na zobojętnianiu kwaśnej treści pokarmowej, obecnej w przełyku. Preparaty te są dostępne bez recepty pod postacią tabletek, tabletek do ssania lub mlecznych płynów na zgagę.
- Leki blokujące receptor H2 – zatrzymują mechanizm zwiększający produkcję soku żołądkowego, w tym kwasu solnego, blokują też jego wydzielanie spoczynkowe. Sprawdzają się jako leki na chorobę wrzodową, przy chorobie refluksowej i dyspepsji. Najpopularniejsze z nich to: cymetydyna, ranitydyna (w większych dawkach dostępna na receptę) oraz famotydyna. Można je kupić w tabletkach.
- Leki na wrzody żołądka silniejsze niż blokery receptora H2 – noszą nazwę inhibitorów pompy protonowej i silnie hamują wydzielanie kwasu żołądkowego. Mają znikome skutki uboczne, a większość z nich można kupić bez recepty w postaci wygodnych do połykania tabletek. Równie często stosuje się je jako leki osłonowe podczas stosowania niesteroidowych leków przeciwzapalnych. Popularne inhibitory pompy protonowej: omeprazol, pantoprazol, lanzoprazol, esomeprazol.
- Leki cholinolityczne – wykazują działanie rozkurczowe, dlatego z powodzeniem stosuje się je w stanach spastycznych przewodu pokarmowego, przy nadkwaśności żołądka i w chorobie wrzodowej. Najczęściej stosowane to: pokrzyk wilczej jagody, atropina, hioscyna, adyfenina. Leki te kupimy na podstawie recepty lekarskiej pod postacią drażetek, tabletek i jako czopki doodbytnicze.
- Prostaglandyny – hamują wydzielanie soku żołądkowego, jednocześnie zwiększając wydzielanie śluzu. Polecane przy chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy.
- Leki przeciwbakteryjne – skuteczne wobec bakterii wywołujących zakażenia jelitowe – np. nifuroksazyd, który działa miejscowo, głównie w świetle przewodu pokarmowego. Hamuje aktywność enzymów bakteryjnych i syntezę białek bakteryjnych. Jest niezastąpiony w leczeniu biegunek na tle bakteryjnym. W aptekach można go kupić bez recepty pod postacią tabletek powlekanych. Jeśli nie mamy recepty, sięgnijmy po carbo medicinalis w formie kapsułek. Preparat ten ma właściwości silnie absorbujące toksyny i bakterie.
- Leki na pasożyty – dzielą się na dwie grupy: porażające układ nerwowy pasożyta (pyrantel, prazykwantel), dzięki czemu jest on wydalany przez jelita i te powodujące obumarcie pasożyta ze względu na jego niedożywieniem (niklozamid, albendazol, mebendazol). Leki przeciwrobacze są dostępne tylko na receptę.
- Leki przeciwwymiotne – stosuje się je w zatruciach pokarmowych, przy wymiotach pooperacyjnych, także przy wymiotach przebiegających z atakiem migreny. Tego typu środki są dostępne jedynie na receptę lekarską (np. metoklopramid i jabłczan tietyloperazyny), ponieważ w znaczący sposób zwiększają one napięcie mięśni gładkich. Dostępne pod postacią tabletek, zastrzyków lub czopków.
W schorzeniach przewodu pokarmowego stosuje się także leki na biegunkę. Tabletki hamujące biegunkę, takie jak loperamid kupimy bez recepty, podobnie jak proszek do sporządzania zawiesiny doustnej na bazie diosmektytu. Preparaty te powinny się znaleźć w każdej domowej apteczce. Są też często stosowane w zespole jelita drażliwego, przebiegającego z nadmierną biegunką.
W domowej aptece powinny się znaleźć też leki przeczyszczające, pełniące przede wszystkim funkcję leków na zaparcia. Jest ich bardzo dużo na rynku farmaceutycznym, lecz najpopularniejsze to: boldyna, korzeń rzewienia w tabletkach lub w ziołach sypkich, oleum ricini w syropie oraz laktuloza do picia. Niektóre leki przeczyszczające są stosowane przed badaniami gastrologicznymi. Do takich preparatów należy macrogolum (postać saszetek do rozpuszczenia). Dużą popularnością cieszą się także środki na gazy i wzdęcia. W szybki sposób likwidują gazy nagromadzone w przewodzie pokarmowym. Je także można kupić bez recepty w postaci kapsułek, kropli dla dzieci, proszku lub emulsji. Najpopularniejszym preparatem jest simetykon.
Warto także zaopatrzyć się w probiotyki. Znane są jako leki osłonowe przy antybiotykoterapii, ze względu na kłopotliwe biegunki występujące podczas stosowania antybiotyków. Ich składnikiem są szczepy bakterii jelitowych. Leki osłaniające kupimy bez recepty.