Zapalenie pęcherza moczowego to jedna z najczęściej występujących chorób infekcyjnych. W warunkach fizjologicznych drogi moczowe są jałowe; pojawienie się w nich bakterii, rzadziej grzybów czy wirusów prowadzi do rozwoju stanu zapalnego. Bardziej predysponowane do rozwoju takich infekcji są kobiety, nierzadko spotyka się ponadto zapalenie pęcherza moczowego u dzieci.
Zapalenie pęcherza moczowego to – obok zapalenia cewki moczowej – najczęstsza lokalizacja infekcji w układzie moczowym. Szacuje się, że spory jest odsetek osób, które co najmniej raz doświadczyły zapalenia pęcherza moczowego. Przyczyny zapalenia pęcherza są bardzo zróżnicowane. Zapaleniu pęcherza moczowego u kobiet sprzyja anatomia – krótka cewka moczowa oraz niewielka odległość dzieląca ujście cewki moczowej od odbytu sprzyjają rozwojowi zakażenia. Inne czynniki predysponujące kobiety do częstych zakażeń pęcherza moczowego o nawracającym charakterze to stosunki seksualne i stosowanie barierowych środków antykoncepcyjnych (kremy plemnikobójcze, krążki dopochwowe) czy ciąża.
Zapalenie pęcherza moczowego u mężczyzn najczęściej towarzyszy przerostowi prostaty bądź nowotworowi tego gruczołu, kamicy dróg moczowych, cukrzycy czy cewnikowaniu pęcherza moczowego. Z kolei zakażenie pęcherza moczowego u dzieci najczęściej wynika z wad wrodzonych układu moczowego czy zaburzeń odporności.
Najczęstszym patogenem powodującym zapalenie pęcherza (i innych postaci zakażenia układu moczowego – ZUM) jest bakteria Gram-ujemna Escherichia coli. Odpowiada ona za prawie 90 proc. przypadków zakażeń. Bakteria E. coli dostaje się do pęcherza moczowego drogą wstępującą, zazwyczaj na drodze jej przeniesienia z okolic odbytu, a także na drodze stosunku seksualnego bądź cewnikowania. Poza E. coli zapalenie pęcherza moczowego powodować mogą:
- bakterie Gram-dodatnie (Pseudomonas, Proteus, Haemophilus, Enterococcus, Staphylococcus),
- grzyby (Candida albicans),
- bakterie atypowe (Chlamydia trachomatis, Neisseria, Mycoplasma i Ureaplasma),
- wirusy (adenowirusy, wirus opryszczki).
Objawy zapalenia pęcherza moczowego obejmują przede wszystkim ból lub pieczenie w trakcie oddawania moczu, parcie na pęcherz, uczucie niepełnego opróżnienia pęcherza. Charakterystyczne jest częste oddawanie moczu, może wystąpić ból podbrzusza, ogólne osłabienie i stan podgorączkowy. Rzadko zdarza się nietrzymanie moczu. Jeśli wspomniane objawy utrzymują się przez co najmniej dwa tygodnie, stanowi to podstawę do rozpoznania przewlekłego zapalenia pęcherza moczowego. Możliwy jest także bezobjawowy przebieg zapalenia pęcherza moczowego, gdy obecności w moczu bakterii nie towarzyszą żadne objawy infekcji.
Diagnostyka zapalenia pęcherza moczowego opiera się na wykonaniu badania ogólnego moczu, a następnie posiewu moczu. Badanie ogólne moczu może pomóc wykazać obecność następujących zmian w wynikach badań, mogących sugerować zakażenie dróg moczowych:
- obecność bakterii w moczu (w osadzie) – wynik prawidłowy to brak bakterii w moczu (dla wiarygodności wyniku badania kluczowe znaczenie ma sposób pobrania próbki moczu);
- obecność krwinek czerwonych w moczu– krew w moczu może być widoczna gołym okiem w postaci zabarwienia moczu od różowego, poprzez czerwone, aż po brunatne (krwiomocz); niekiedy erytrocyty w moczu stwierdzane są dopiero pod mikroskopem podczas badania osadu moczu (krwinkomocz); norma krwinek czerwonych w moczu to do 3 w polu widzenia; więcej erytrocytów w moczu to wynik nieprawidłowy;
- obecność białka w moczu, czemu może towarzyszyć pienienie moczu – prawidłowy wynik to brak białka w moczu; dodatni wynik białka w moczu może wskazywać na obecność infekcji;
- liczne leukocyty w moczu, które mogą prowadzić do jego zmętnienia (ropomocz, ropa w moczu) – norma leukocytów w moczu to do 5 wpw (w polu widzenia); każdy wynik powyżej normy uznawany jest za nieprawidłowy;
- liczne nabłonki w moczu (norma nabłonków w moczu to nieliczne wpw).
Obecność bakterii w ogólnym badaniu moczu wymaga wykonania kolejnego badania, jakim jest posiew moczu. Badanie to wymaga odpowiedniego pobrania próbki moczu z zachowaniem warunków jałowych. Podobnie jak w przypadku pobierania próbki moczu do badania ogólnego, należy spełnić następujące warunki:
- należy oddać poranną próbkę moczu – pierwszą po odpoczynku nocnym;
- mocz oddajemy do specjalnego jałowego pojemniczka zakupionego w aptece (w przypadku badania ogólnego wystarczy pojemniczek niejałowy);
- przed oddaniem próbki moczu do badania należy dokładnie podmyć okolice płciowe wodą z mydłem, a następnie osuszyć;
- pierwszą objętość moczu oddajemy do toalety, zaś do badania pobieramy próbkę ze środkowego strumienia;
- mocz należy jak najszybciej dostarczyć do laboratorium.
Dodatni wynik posiewu pomaga zidentyfikować czynnik etiologiczny zakażenia. Ważny jest także zapach moczu. Poza wiedzą, jakie bakterie powodują zapalenie pęcherza moczowego, możliwe jest dopasowanie odpowiedniego leczenia (w oparciu o antybiogram, czyli wrażliwość danego szczepu bakterii na poszczególne antybiotyki). Wynik potwierdzający zakażenie to bakteriuria, czyli obecność w posiewie moczu bakterii w ilości 10⁵ w ml moczu. Wynik ujemny posiewu przy występowaniu objawów nie wyklucza zapalenia pęcherza moczowego – należy poszukiwać bakterii atypowych.
Leczenie infekcji polega na zastosowaniu odpowiedniego antybiotyku na zapalenie pęcherza. Dobór antybiotyku powinien być dokonany w oparciu o wynik posiewu moczu oraz antybiogram. Najczęściej obecność E. coli w moczu leczona jest trimetoprimem w dawce 100–200 mg przyjmowanej dwa razy dziennie lub trimetoprimem w połączeniu z sulfametoksazolem. Leczenie takie najczęściej trwa 3 do 7 dni. Leki te nie są typowymi antybiotykami, a tzw. chemioterapeutykami o działaniu bakteriobójczym. Ich stosowanie ogranicza zjawisko oporności szczepów bakteryjnych. Mniej powszechne schemat leczenia zakłada stosowanie amoksycyliny lub nitrofurantoiny.
Osoby dotknięte zapaleniem pęcherza moczowego często sięgają na własną rękę po furaginę. Lek ten, zawierający furazydynę to dostępny bez recepty chemioterapeutyk leczący zakażenia układu moczowego. Pomocniczo zalecane jest przyjmowanie dużych ilości płynów, picie soku z żurawiny lub przyjmowanie suplementów zawierających wyciąg z owoców żurawiny oraz gorące kąpiele z dodatkiem naparu z rumianku, dziurawca czy krwawnika.