Choroba afektywna dwubiegunowa (dwubiegunówka) – objawy, leczenie, przyczyny

Typy choroby afektywnej dwubiegunowej

Choroba afektywna dwubiegunowa (CHAD) zwana również psychozą maniakalno-depresyjną to choroba psychiczna polegająca na skrajnych zmianach procesów psychicznych – od epizodów manii, po depresję. Zmiany dotyczą procesów emocjonalnych, poznawczych i motywacyjnych. W zależności od ilości poszczególnych epizodów i czasu ich trwania, wyróżnia się różne typy afektywnej choroby dwubiegunowej:

• choroba afektywna dwubiegunowa typu I (ang. bipolar disorder type 1, BP 1) – w tej odmianie choroby występuje przynajmniej jeden epizod maniakalny, jak również minimum jeden epizod depresji; epizody depresyjne występują średnio cztery razy częściej niż epizody maniakalne;
• afektywna choroba dwubiegunowa typu II (BP 2)– zamiast epizodów maniakalnych obserwuje się epizody hipomanii (co najmniej jeden) na przemian z epizodami depresji; okresy depresji trwają w tym typie choroby kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt razy dłużej niż okresy hipomanii;
• zaburzenie typu „spektrum dwubiegunowego” – zaburzenia psychiczne o pewnych cechach dwubiegunowości, które nie spełniają jednak powyższych kryteriów;
• cyklotymia – zaburzenia dwubiegunowe o łagodnym, przewlekłym przebiegu i subklinicznym nasileniu, które nie kwalifikuje się do żadnego z pozostałych rodzajów choroby afektywnej dwubiegunowej; wymaga leczenia jedynie wtedy, jeśli upośledza normalne funkcjonowanie;
• choroba z częstą zmianą faz (ang. rapid cycling, BP) – częstsza u kobiet, z występowaniem co najmniej 4 epizodów hipomaniakalnych, maniakalnych i depresyjnych w okresie 12 miesięcy; ten typ choroby dotyczy nawet kilkunastu procent wszystkich pacjentów z chorobą afektywną dwubiegunową.

Choroba dwubiegunowa ma przebieg wieloletni. Po zastosowaniu odpowiedniego leczenia większość pacjentów jest w stanie normalnie funkcjonować. Pacjenci doświadczają w ciągu życia średnio 10 epizodów. Objawy choroby dwubiegunowej zależą od aktualnie trwającego epizodu.

Przeczytaj również:

Choroba afektywna dwubiegunowa a borderline – podobieństwa i różnice

Choroba dwubiegunowa – przyczyny i dziedziczenie

Ciężko określić jednoznacznie etiologię CHAD. Rozwój choroby zależy do wielu czynników. Część przypadków choroby jest dziedziczna, część rozwija się pod wpływem stresu, a część pod wpływem np. substancji psychoaktywnych.

W przypadku choroby dwubiegunowej znaczenie predyspozycji genetycznych jest dużo większe niż czynników stresowych oddziałujących na daną osobę. Świadczy o tym m.in. fakt, że w przypadku kiedy choroba dotyczy jednego z bliźniąt jednojajowych, ryzyko rozwoju choroby u drugiego bliźniaka wynosi nawet 80 proc. U osób z CHAD stwierdza się zmiany w budowie i funkcji niektórych części mózgu. Jednak badania obrazowe nie są podstawowym narzędziem do rozpoznania tego zaburzenia.

Ważną przyczyną choroby dwubiegunowej jest alkoholizm i uzależnienie od narkotyków. Jest to również najczęściej występujące zaburzenie psychiczne u osób nadużywających alkoholu i substancji psychoaktywnych. Dotyczy to głównie CHAD typu I.

CHAD – epizody depresji

Depresja dwubiegunowa różni się nieco od typowej depresji. Ujawnia się ona wcześniej, bo przed 25. rokiem życia. Częściej stwierdza się także inne rodzaje depresji, takie jak:

• depresja psychotyczna, w której występują urojenia i halucynacje,
• depresja atypowa, której towarzyszy zwiększenie senności i łaknienia,
• depresja poporodowa,
• depresja oporna na leczenie.

Rozróżnienie rodzajów depresji jest istotne ze względu na różnice w leczeniu. Rozpoznanie depresji jest jednak podobne, jak w chorobie afektywnej jednobiegunowej lub w pierwszym epizodzie depresji.

Kolejnym elementem depresji jest anhedonia, czyli stan, w którym dana osoba nie potrafi cieszyć się z rzeczy, które normalnie sprawiają jej przyjemność. Osoby z depresją mają także problemy z wyrażaniem swoich przykrych emocji, mogą np. niezdolne do płaczu mimo bardzo złego samopoczucia. Jest to tak zwane zobojętnienie emocjonalne. Kolejną główną cechą depresji jest uczucie przewlekłego zmęczenia i obniżenie napędu. Do rozpoznania depresji konieczne jest utrzymywanie się co najmniej jednego z wymienionych objawów przez minimum 2 tygodnie.

Do pozostałych objawów związanych z depresją należą: zwiększenie lub zmniejszenie apetytu, zaburzenia myślenia, objawy fizyczne, takie jak zmniejszenie aktywności ruchowej oraz tendencje samobójcze. Ostatni z objawów jest szczególnie istotny w tzw. „dwubiegunówce”. Samobójstwa są w tym wypadku przyczyną nawet 20 proc. procent zgonów. Dlatego bardzo istotne jest prawidłowe leczenie i opieka.

Depresyjnemu myśleniu towarzyszy spadek poczucia własnej wartości oraz poczucie winy za wyrządzone krzywdy. Tok myślenia jest często spowolniony, w skrajnych przypadkach uniemożliwia on nawet kontakt z osobą.

Przeczytaj również:

Mania – przyczyny, objawy i leczenie zespołu maniakalnego

CHAD – epizody manii

Manię można uznać za przeciwieństwo depresji. Rozpoznanie zespołu maniakalnego opiera się na podstawie ścisłych kryteriów, a objawy muszą trwać co najmniej 7 dni. Średnio jeden epizod trwa ok. 2 miesiące. Konieczne jest stwierdzenie wzmożonego lub drażliwego nastroju i zwiększonej aktywności, a także dodatkowo co najmniej trzech z następujących kryteriów:

• poczucie wyższości,
• mała potrzeba snu,
• gadatliwość,
• przyspieszony tok myślenia,
• łatwość rozproszenia uwagi,
• zwiększona aktywność społeczna, seksualna lub pobudzenie ruchowe,
• zaangażowanie w przyjemne czynności bez brania pod uwagę przykrych konsekwencji.

W ciężkich przypadkach napady agresji mogą być niebezpieczne dla otoczenia lub samego chorego. Można zaobserwować także tzw. labilność emocjonalną, czyli łatwe popadanie ze śmiechu w płacz lub na odwrót.

Przyspieszony tok myślenia jest często określany jako „gonitwa myśli”. Jej efektem może być wzmożona gadatliwość. Pacjent cały czas mówi poruszając wiele wątków i trudno jest mu przerwać.

Osoby w stanie manii czują się lepsze, ważniejsze od otoczenia. Poczucie wielkości może przybrać nawet formę urojeń. Zdarza się, że chorym wydaje się, że mają ważną misję do spełnienia, są posłańcami Boga, itp. Z drugiej strony, mogą pojawić się także urojenia prześladowcze. Wówczas chory motywuje swoje zachowanie tym, że jest ścigany przez służby specjalne lub przestępców.

Kolejnym objawem choroby dwubiegunowej jest pobudzenie psychoruchowe. Chorzy w dużo mniejszym stopniu odczuwają zmęczenie oraz są bardziej aktywni fizycznie. Spada również zapotrzebowanie na sen. Bywa, że pacjenci w fazie maniakalnej cierpią na bezsenność. Chorzy sypiają 2-3 godziny dziennie i jednocześnie nie odczuwają braku snu. Jeśli chory w pewien sposób potrafi kontrolować zwiększoną aktywność, może ona prowadzić do pewnych pozytywnych efektów. Jednak często pacjentom tylko wydaje się, że potrafią nad sobą panować, a ich zachowanie ma sens.

Kontakt z ludźmi w fazie maniakalnej jest bardzo ożywiony. Ze względu na wspomniane wcześniej gadatliwość i skrajnie pozytywne nastawienie, osoby te są często duszami towarzystwa. Bardzo łatwo nawiązują nowe znajomości, a także kontakty seksualne. Jednocześnie osoby z dwubiegunowymi zaburzeniami afektywnymi w czasie manii mogą być wrogo nastawione do współmałżonków. Chorzy dopuszczają się kłamstw, zdrady, a nawet agresji. Istotnym problemem jest dokonywanie wielkich, często nieprzemyślanych zakupów lub inwestycji. Czasami w tym celu chorzy zaciągają duże kredyty, czym doprowadzają do ruiny siebie i rodzinę. Kolejnym uciążliwym problemem dla rodziny osoby dotkniętej chorobą jest podejmowanie radykalnych kroków, takich jak przeprowadzka, rzucenie pracy, wyjazd za granicę czy rozwód.

Jeśli wszystkie wymienione wyżej objawy występują o mniejszym nasileniu i trwają one co najmniej cztery dni, wówczas mówi się o hipomanii, czyli łagodnej formie zaburzenia.

Objawy depresji i manii mogą także występować jednocześnie. Mówi się wówczas o epizodzie mieszanym.

Przeczytaj również:

Reaktywność emocjonalna – cechy osobowości niskoreaktywnej i wysokoreaktywnej

CHAD a inne choroby – diagnostyka różnicowa

Ciężkie przypadki manii z objawami psychotycznymi, takimi jak urojenia, mogą powodować trudności w różnicowaniu choroby CHAD ze schizofrenią. Bardzo ważny jest tutaj wywiad pod kątem występowania choroby dwubiegunowej lub schizofrenii w rodzinie.

Choroba dwubiegunowa często rozpoczyna się w młodym wieku. Bywa także diagnozowana u dzieci. W takim przypadku należy szczególnie różnicować epizody manii z objawami ADHD. Diagnostyka jest o tyle trudna, że niektóre z kryteriów rozpoznania nakładają się. U pacjentów w młodym wieku kłopotliwe może być także rozróżnienie CHAD od zaburzeń osobowości typu borderline .

W Internecie dostępne są liczne kwestionariusze, które pomagają wskazać, czy dane zaburzenia zachowania to choroba afektywna dwubiegunowa. Testy takie mogą być jedynie wskazówką w diagnostyce. W przypadku niepokojących objawów należy niezwłocznie zgłosić się do specjalisty.

Przeczytaj również:

Lit – jak działa, co się nim leczy, skutki uboczne

Leczenie choroby dwubiegunowej

Podstawowymi lekami stosowanymi w chorobie dwubiegunowej są leki normotymiczne, czyli normalizujące nastrój. Ich zadaniem jest zapobieganie epizodom manii przy jednoczesnym niedopuszczaniu do rozwoju depresji. Najstarszym, ale wciąż stosowanym lekiem jest lit. Dowiedziono, że sole litu zmniejszają m.in. skłonności samobójcze. Do nowszych leków należą:

• walproiniany,
• karbamazepina,
• klozapina,
• olanzapina,
• kwetapina,
• aripirazol i in.

Leczenie epizodu manii

Pierwsze epizody manii powinny być leczone w warunkach szpitala psychiatrycznego. Leczenie rozpoczyna się od podania haloperidolu w iniekcjach. Kiedy tylko chory jest w stanie wystarczająco współpracować, przechodzi się na leczenie doustne lekami normotymicznymi. W trakcie hospitalizacji dobiera się odpowiedni preparat i dawkę. Skuteczne leczenie trwa kilka miesięcy. Po uzyskaniu remisji choroby można rozważyć stopniowe odstawienie leków w ciągu kilku następnych miesięcy.

Leczenie epizodu depresji 

Leczenie depresji w przebiegu choroby dwubiegunowej obarczone jest ryzykiem zmiany fazy z depresji na manię. Dlatego, zwłaszcza w CHAD typu I najczęściej konieczne jest stosowanie leków przeciwdepresyjnych w połączeniu z normotymicznymi. Terapię depresji rozpoczyna się od leku normotymicznego. W razie niepowodzenia łączy się kilka leków z tej grupy. Dopiero przy nieskuteczności takiego leczenia włącza się antydepresanty.

Przeczytaj również:

Samobójstwo i próby samobójcze – jak zachowuje się samobójca? Jak pomóc?

Terapia w CHAD

W leczeniu choroby dwubiegunowej bardzo pomocne jest postępowanie psychoterapeutyczne. Poprawia ono współpracę pacjenta z psychiatrą oraz uczy rodzinę, jak postępować z chorym. Zastosowanie mają:

• psychoedukacja,
• terapia rodzinna,
• behawioralno-poznawcza,
• interpersonalna oraz tzw. terapia rytmów społecznych.

Terapie grupowe i spotkania w grupach wsparcia pomagają osobom dotkniętym tą chorobą.

Leczenie CHAD u kobiet w ciąży

Szczególną grupą pacjentów z chorobą dwubiegunową są kobiety w ciąży. Leczenie choroby dwubiegunowej u ciężarnych kobiet jest dużym problemem, ponieważ niektóre leki, np. walproiniany mogą być przyczyną wad wrodzonych. Z kolei całkowite odstawienie leków naraża pacjentki na nawroty choroby, które mogą być niebezpieczne także dla dziecka. Wiele leków nie zostało przebadanych pod kątem wpływu na rozwój płodu. W leczeniu stosuje się głównie atypowe leki przeciwpsychotyczne: klozapinę, risperidon, olanzapinę, kwetapinę, a także nowy lek – lurasidon. Decyzję o przewadze korzyści leczenia nad ewentualnymi zagrożeniami powinien podjąć lekarz prowadzący.

Terapia elektrowstrząsowa jest obecnie rzadko stosowana. Jej użycie ogranicza się do przypadków ciężkiej, lekoopornej depresji ze znacznym ryzykiem samobójstwa lub w epizodach ciężkiej manii.

Choroba afektywna dwubiegunowa – rokowanie, jak sobie radzić?

Choroba dwubiegunowa ma przebieg wieloletni, w trakcie którego zdarzają się nawroty. Nie jest możliwe całkowite wyleczenie. Jednak przy odpowiedniej terapii rokowanie jest dobre. Większość pacjentów jest w stanie prowadzić normalne życie. Osoby poddające się leczeniu mogą chodzić do pracy czy mieć prawo jazdy. Chory może starać się w ZUS o uzyskanie renty i orzeczenia o niepełnosprawności. Przy przebiegu choroby uniemożliwiającym normalne funkcjonowanie osoby te zazwyczaj uzyskują odpowiednie świadczenia. Konieczna jest prawidłowo prowadzona dokumentacja leczenia oraz pozytywna opinia komisji. Studenci i osoby uczące się także mogą się ubiegać o rentę socjalną.

Dlaczego naukowcy szukają nowych dróg rozumienia ChAD?

Choroba afektywna dwubiegunowa jest bardzo zróżnicowana. U jednej osoby dominują depresje, u innej – ciężkie epizody maniakalne, u jeszcze innej – szybkie cykle lub objawy mieszane.

Dlatego badacze coraz bardziej podejrzewają, że ChAD nie jest jedną chorobą, tylko grupą zaburzeń o podobnych objawach, ale różnych biologicznych przyczynach.
Jeśli to prawda, leczenie „jednym zestawem leków dla wszystkich” jest z definicji ograniczone.

Genetyka – „podpis biologiczny” każdego pacjenta

Nie chodzi o jeden „gen ChAD”. Każda osoba może mieć inny zestaw wariantów genetycznych, które wpływają na:

• wrażliwość na stres,

• funkcjonowanie neuronów,

• metabolizm leków,

• regulację rytmu dobowego,

• podatność na stany zapalne.

Co to oznacza w praktyce? W przyszłości psychiatra mógłby zrobić test genetyczny, który pomoże powiedzieć:

• jakie leki mają większą szansę zadziałać,

• które mogą wywołać skutki uboczne,

• jaki jest typ biologiczny ChAD u danego pacjenta.

Takie testy już częściowo istnieją (np. farmakogenetyczne), ale nadal są rozwijane.

Przeczytaj również:

Terapia psychodeliczna – czy jest dostępna w Polsce?

Biochemia mózgu – nie tylko serotonina

Kiedyś wszystko tłumaczono poziomem serotoniny. Dziś wiemy, że obraz jest bardziej złożony. Co jeszcze jest bardzo ważne?

Układ glutaminergiczny

Glutaminian to najważniejszy neuroprzekaźnik pobudzający w mózgu.
Jego zaburzenia mogą powodować:

• niestabilność nastroju,

• problemy z koncentracją,

• wahania energii.

To dlatego leki działające na glutaminian (np. ketamina, esketamina czy nowo testowane cząsteczki) budzą ogromne zainteresowanie.

Dopamina i GABA

Równowaga między neuroprzekaźnikami „hamującymi” i „pobudzającymi” wydaje się kluczowa.
Zbyt dużo dopaminy = mania.
Zbyt mało = depresja, anhedonia.

Możliwe, że powstaną nowe klasy leków celujących precyzyjnie w układy neuroprzekaźników, a nie „ogólnie stabilizujących nastrój”.

Rytm dobowy – biologiczny zegar w ChAD

U większości osób z ChAD rytm dobowy jest rozregulowany:

• problemy ze snem,

• „przesunięty” rytm dnia,

• zwiększona wrażliwość na zmiany pór roku,

• zaburzenia wydzielania melatoniny i kortyzolu.

Badania pokazują, że rozchwiany rytm dobowy może sam wywoływać epizody ChAD.

Powstają leki i terapie wpływające na:

• regulację snu i melatoniny,

• ekspresję genów zegarowych,

• stabilizację biologicznego zegara (tzw. chronoterapia).

W przyszłości może powstać cała „podgrupa leków” nakierowana na normalizację rytmu dobowego jako sposób leczenia ChAD.

Stany zapalne – „cichy zapalnik” nastroju

Coraz więcej dowodów wskazuje, że u części pacjentów ChAD współwystępuje z podwyższonym poziomem markerów zapalnych. To nie są stany zapalne typu przeziębienie, tylko przewlekłe, niskiego stopnia zaburzenia układu odpornościowego.

Co mogą powodować?

• większą podatność na stres,

• wahania nastroju,

• gorszą odpowiedź na leczenie,

• szybsze nawroty epizodów.

Trwają prace nad lekami przeciwzapalnymi jako dodatkiem do leczenia ChAD – część z nich to zupełnie nowe substancje, część to znane leki z innych dziedzin (np. reumatologii), które mogą działać na mózg.

Przeczytaj również:

Terapia DBT (dialektyczno-behawioralna) – na czym polega, komu pomoże, ćwiczenia

Mitochondria – „baterie komórek” a wahania energii

U części osób z ChAD obserwuje się:

• zaburzenia pracy mitochondriów,

• nieefektywne wytwarzanie energii w neuronach,

• większy stres oksydacyjny.

To może tłumaczyć:

• nagły przypływ energii w manii,

• drastyczne jej spadki w depresji.

Leki poprawiające funkcjonowanie mitochondriów są testowane jako potencjalne stabilizatory nastroju nowej generacji.

Dlaczego indywidualizacja leczenia jest tak ważna?

Jeżeli ChAD ma różne biologiczne „podtypy”, to w praktyce mogą istnieć:

• pacjenci „zapalni”,

• pacjenci „glutaminianowi”,

• pacjenci „rytmu dobowego”,

• pacjenci „mitochondrialni”,

• mieszane typy.

U każdego może działać inny zestaw leków i terapii.

Choroba afektywna dwubiegunowa – najczęściej zadawane pytania 

Czym właściwie jest CHAD? CHAD to zaburzenie nastroju, w którym występują naprzemienne epizody depresji i manii (lub hipomanii). Nie jest to „humorek”, tylko choroba wynikająca ze zmian w funkcjonowaniu mózgu.

Jaka jest różnica między manię a hipomanią? Mania: bardzo podwyższony nastrój, dużo energii, zmniejszona potrzeba snu, impulsywność; często wymaga hospitalizacji. Hipomania: łagodniejsza wersja manii — osoba jest bardziej energiczna i pobudzona, ale zwykle nadal funkcjonuje.

Czy osoba z CHAD zawsze ma epizody manii i depresji? Nie. U niektórych dominują depresje, u innych manie, a u jeszcze innych epizody są rzadkie. Choroba ma wiele odmian.

Czy CHAD można „wyleczyć”? Nie ma trwałego wyleczenia, ale można bardzo skutecznie kontrolować chorobę dzięki odpowiednim lekom, psychoterapii i stabilnemu stylowi życia.

Jakie są najczęstsze objawy depresji w CHAD?

• Przygnębienie, brak energii,
• problemy ze snem,
• spadek zainteresowań,
• poczucie beznadziei,
• trudności z koncentracją.

A jakie są objawy manii?

• Euforia lub silna drażliwość,
• potrzeba mniejszej ilości snu,
• gonitwa myśli,
• ryzykowne zachowania (finanse, seks, decyzje),
• poczucie „wszechmocy”.

Co wywołuje epizody?

Często są to:

• stres,
• zaburzenia snu,
• zmiany rytmu dnia,
• hormony,
• substancje psychoaktywne,
• czasem bez wyraźnej przyczyny.

Przeczytaj również:

Wysoko wrażliwa osobowość, wysoko wrażliwe dziecko – co to znaczy być WWO?

Czy CHAD to to samo co borderline albo ADHD?

Nie, ale objawy mogą się nakładać. Diagnoza wymaga rozmowy z psychiatrą i czasem obserwacji przez dłuższy czas.

Jak leczy się CHAD?

Standard to:

• stabilizatory nastroju (np. lit, lamotrygina),
• leki przeciwpsychotyczne,
• czasem leki przeciwdepresyjne (ostrożnie! mogą wywołać manię),
• psychoterapia,
• dbałość o sen i rytm dnia.

Czy osoby z CHAD mogą normalnie funkcjonować? Tak. Wiele osób z CHAD pracuje, tworzy, ma rodziny. Kluczem jest leczenie, unikanie wyzwalaczy i regularna współpraca z psychiatrą.

Czy CHAD to choroba dziedziczna? Predyspozycja może być dziedziczna, ale nie oznacza to, że dziecko lub rodzeństwo osoby z CHAD na pewno zachoruje.

Czy alkohol i narkotyki pogarszają CHAD? Niestety: zdecydowanie tak. Mogą wywołać epizod, osłabiają działanie leków i zwiększają ryzyko nawrotów.

Jak bliscy mogą pomóc osobie z CHAD?

• Wspierać w regularnym leczeniu,

• pomagać monitorować objawy,

• nie oceniać, nie moralizować,

• reagować, gdy pojawiają się objawy manii lub myśli samobójcze.

Czy istnieją nowe terapie w badaniach?

Tak, w 2024–2025 testuje się nowe leki działające m.in. na:

• układ glutaminianowy,

• zapalenie,

• mitochondria (energia komórek),

• rytm dobowy,

• a nawet leki psychodeliczne w ściśle kontrolowanych warunkach.

Czy osoba z CHAD może sama przerwać leki, jeśli czuje się dobrze?

Niestety to częsty błąd. Nawet po latach stabilizacji odstawienie leków drastycznie zwiększa ryzyko nawrotu. Decyzję zawsze podejmuje lekarz.

Czy CHAD wpływa na inteligencję? Nie. Jednak epizody chorobowe mogą przejściowo pogarszać pamięć, koncentrację i elastyczność myślenia.

Czy leki trzeba brać całe życie?

Często tak, ale zależy to od:

• typu CHAD,
• ciężkości przebiegu,
• liczby przebytych epizodów.

Psychiatra podejmuje decyzję indywidualnie.

Czy zmiana pór roku może wpływać na nastrój w CHAD? Tak, osoby z CHAD mają często większą wrażliwość na światło i rytm dobowy. Jesień i wiosna to okresy podwyższonego ryzyka nawrotu.

Czy CHAD można pomylić z depresją jednobiegunową?

Tak, bardzo często. Dlatego osoby, u których antydepresanty działają atypowe (np. wywołują pobudzenie) powinny być dokładnie diagnozowane pod kątem ChAD.

Jak psychoterapia pomaga w CHAD?

Pomaga:

• rozpoznawać pierwsze sygnały nawrotu,

• radzić sobie ze stresem,

• stabilizować rytm dnia,

• poprawiać relacje i funkcjonowanie społeczne.

  
  

współpraca: redakcja Wylecz.to