Depersonalizacja i derealizacja – w jakich chorobach i zaburzeniach występują? Jak się je leczy?

Czym jest depersonalizacja?

Depersonalizacja to rodzaj zaburzonego myślenia, odnoszący się do poczucia identyfikacji własnej osoby [1]. Upraszczając, jest to dziwne, niepokojące i trudne do opisania poczucie „zmiany siebie”, swoich odczuć, reakcji i przeżyć. Osoby doświadczające depersonalizacji często mówią o „oddzieleniu się od własnej osoby” albo staniu się jej „zewnętrznym obserwatorem”.

O ile depersonalizacja nie następuje w przebiegu schizofrenii, osoba jej doświadczająca ma świadomość subiektywności własnego doświadczenia i potrafi ocenić je krytycznie. Zazwyczaj pojawiającymi się emocjami są silny niepokój i strach przed chorobą psychiczną.

Co to derealizacja?

Derealizacja to zaburzenie psychiczne, w przebiegu którego również pojawia się zmiana spostrzegania – tyle że dotyczy ona otaczającej rzeczywistości [2]. Osobie przeżywającej derealizację może się wydawać, że świat stał się obcy, sztuczny, nierealny. Często używane przez pacjentów określenia to: „czuję się jak w filmie” czy „widzę świat jak przez mgłę”. Derealizacja zazwyczaj wywołuje poczucie zagrożenia, choć zdarza się, że na jej skutek otoczenie staje się nietypowo „błogie” i przyjazne [1].

Zarówno depersonalizacja, jak i derealizacja mogą mieć charakter epizodyczny, nawracający lub chroniczny. Pojawiają się m.in. w wyniku silnego stresu.

Depersonalizacja, derealizacja – epidemiologia

Depersonalizacja i derealizacja budzą niepokój, a nawet głęboki strach przed chorobą psychiczną. Tymczasem są to zjawiska dość powszechne, które mogą mieć przeróżne przyczyny – w tym takie jak zmęczenie czy stres.

Niektóre źródła wskazują, że aż od 26% do 74% populacji doświadcza omawianych stanów przynajmniej raz w ciągu całego życia. Wiadomo również, że ryzyko wystąpienia zaburzeń rośnie w przypadku:

• zespołu stresu pourazowego (zjawisko występuje u co najmniej 30% weteranów wojennych z PTSD),
• depresji jednobiegunowej (60% pacjentów),
• zespołu paniki, czyli zespołu lęku napadowego (od 7,8% do nawet 82,6%) [3].

Warto dodać, że na to zaburzenie psychiczne najczęściej cierpią kobiety do 40. r.ż.[4]

Co należy do objawów derealizacji i depersonalizacji?

W jaki sposób objawia się depersonalizacja?

Poczucie depersonalizacji jest złożonym zaburzeniem psychicznym, którego objawy mogą być różne u różnych osób.

Najczęściej opisywanymi symptomami depersonalizacji, służącymi też do rozpoznania zespołu depersonalizacji, są:

• poczucie zaburzenia własnej osoby, własnego ciała, bycie kimś innym,
• wrażenie, że ciało jest obce,
• wrażenie, że kończyny lub jedna kończyna są obce („oderwane od ciała”),
• poczucie braku kontroli nad myślami i ruchami,
• utrzymywanie jednej pozycji ciała,
• poczucie bycia oddzielonym od innych (np. niewidzialnym murem).

U części osób depersonalizacja przebiega wraz z zawrotami głowy.

Przeczytaj też: Nerwica lękowa – przyczyny, objawy, leczenie

Objawy derealizacji

Osoby, które doświadczają derealizacji, zazwyczaj wymieniają następujące jej objawy:

• wrażenie, że świat zaczął funkcjonować w dziwny sposób,
• poczucie „sztuczności” otoczenia, wrażenie, że wszyscy odgrywają role,
• wrażenie bycia odseparowanym od reszty świata, oglądania go przez szybę,
• wrażenie braku poczucia czasu,
• brak myśli w głowie albo ich natłok (często są to myśli egzystencjonalne),
• trudności w koncentracji,
• brak motywacji.

Objawami derealizacji są też brak odczuwania emocji i niepokój. Niektóre osoby porównują derealizację ze stanem upojenia alkoholowego albo transu narkotykowego.

Jakie są przyczyny depersonalizacji i przyczyny derealizacji?

Zarówno depersonalizacja, jak i derealizacja mogą wystąpić u osób zdrowych, które cechują się zwiększoną wrażliwością na różnego rodzaju bodźce czy stresy [5]. Takim czynnikiem wyzwalającym jest zazwyczaj wstrząs emocjonalny.

Niektóre źródła wskazują, że depersonalizacja jest hamującą reakcją na lęk, którą organizm stosuje w celu ochrony zachowań adaptacyjnych [3]. Innymi słowy, dzięki emocjonalnemu otępieniu jednostka może skupić się na działaniach, dzięki którym przystosuje się do nowej sytuacji. Przykładem może być wypadek autobusu, którego ofiara w szoku zaczyna pomagać innym, wzywa karetkę, wydaje polecenia. Niektórzy nazywają to automatycznym działaniem („miałam wrażenie, że moje ciało działa bez mojej kontroli”, „byłem jak automat, nie wiem, jak dałem radę”).

Najczęściej jednak depersonalizacja i derealizacja wynikają z różnego rodzaju zaburzeń. Są to:

Zaburzenia psychiczne

• depresja jednobiegunowa,
• choroba afektywna dwubiegunowa (zwłaszcza w epizodach maniakalnych),
• zaburzenia obsesyjno-kompulsywne (nerwica natręctw),
• zaburzenia osobowości (osobowość paranoiczna, schizoidalna, unikająca i inne),
• zaburzenia konwersyjne (dezintegracja tożsamości, zazwyczaj występująca w przebiegu histerii),
• zaburzenia lękowe – nerwica lękowa [4].

Zobacz też: Choroba afektywna dwubiegunowa – co to jest?

Podłożem występowania zaburzeń spostrzegania może być również choroba psychiczna – schizofrenia. Należy jednak zauważyć, że w takim przypadku choremu nierzadko towarzyszy poczucie utraty kontroli nad własną psychiką, dołączają się również omamy i urojenia [2].

Zespoły zaburzeń świadomości

Kolejna grupa zaburzeń, w przebiegu których może wystąpić depersonalizacja lub/i derealizacja, to zespoły zaburzeń świadomości: majaczeniowy, zamroczeniowy, onejroidalny i splątaniowy [6].

• Zespół majaczeniowy

Zespół majaczeniowy (tzw. delirium), to stan po odstawieniu alkoholu u osoby od niego uzależnionej. W przebiegu zaburzenia obserwuje się takie objawy jak: zaburzenia orientacji w czasie i miejscu, różnego rodzaju iluzje, omamy – wzrokowe i ruchliwe, zaburzenia emocjonalne, pobudzenie oraz częściową niepamięć.

• Zespół zamroczeniowy

Ograniczenie spostrzegania często przebiega w zespole zamroczeniowym – to stan zaburzeń świadomości, który zazwyczaj występuje w związku z napadami padaczkowymi, urazami głowy albo zatruciami ośrodkowego układu nerwowego.

Typowe dla tego zespołu objawy to zawężenie świadomości, zaburzenie orientacji, lęk, dysforia (gwałtowne obniżenie nastroju), niepamięć.

• Zespół onejroidalny

Zespół onejroidalny to stan podobny do płytkiego snu, w czasie którego rzeczywistość miesza się choremu z fikcją. Występuje on w przebiegu różnych chorób, a jego główne objawy to zmącenie świadomości, zaburzenia orientacji co do miejsca i czasu, a także omamy i złudzenia.

• Zespół splątaniowy

Ostatni z zespołów zaburzeń świadomości, w przebiegu których może wystąpić depersonalizacja i derealizacja, to zespół splątaniowy. Najczęściej towarzyszy on chorobom zakaźnym i infekcjom, aczkolwiek w niektórych przypadkach świadczy o ostrej postaci schizofrenii.

Zaburzenia neurologiczne

Nierzadko zdarza się, że zaburzenia spostrzegania lub świadomości mogą występować w niektórych zaburzeniach neurologicznych. Do tej grupy należą:

• guzy mózgu,
• choroby naczyniowe w mózgu,
• zaburzenia na skutek urazów głowy i mózgu,
• zapalenie mózgu,
• porażenie postępujące,
• otępienie w chorobie Alzheimera,
• pląsawica Huntingtona,
• zanik móżdżkowo-rdzeniowy [4].

Ponadto depersonalizację i derealizację często stwierdza się w zespole Alicji z Krainy Czarów. To zaburzenie, które występuje u niektórych osób cierpiących na migreny.

Zaburzenia toksyczne i metaboliczne

Objawy depersonalizacji mogą wystąpić w przebiegu zaburzeń toksycznych i metabolicznych, tj.:

• hipoglikemii (niedocukrzeniu organizmu),
• niedoczynności przytarczyc,
• zatruciu tlenkiem węgla,
• zatruciu jadem kiełbasianym,
• hiperwentylacji,
• niedoczynności tarczycy.

Zobacz też: Czym są napady lęku?

Z zaburzeniami spostrzegania mogą zmagać się również osoby, które stosują substancje psychoaktywne: marihuanę, LSD, meskalinę. Objawy mogą pojawić się zarówno bezpośrednio po zażyciu środka, jak i w czasie między kolejnymi dawkami.

Zaburzenie depersonalizacji i derealizacji – diagnoza

Proces diagnostyczny powinien rozpocząć się od wykluczenia wymienionych wyżej zaburzeń neurologicznych oraz schizofrenii przez neurologa i/lub psychiatrę.

Diagnostyka depersonalizacji może zostać przeprowadzona na podstawie kryteriów DSM-IV, czyli klasyfikacji zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego.

Kryteria te ujęte są w czterech podpunktach:

1. Stałe lub nawracające odczucie obcości własnej tożsamości psychicznej lub fizycznej, poczucie obserwowania z zewnątrz własnych procesów psychicznych lub ciała („działania jakby we śnie”).
2. Podczas epizodów depersonalizacji ocena rzeczywistości jest prawidłowa.
3. Depersonalizacja jest przyczyną cierpienia pacjenta i upośledza funkcjonowanie społeczne, zawodowe oraz w zakresie innych sfer aktywności.
4. Przeżycia o charakterze depersonalizacji nie występują w przebiegu innego zaburzenia psychicznego, takiego jak schizofrenia, napady paniki, ostra reakcja na stres i inne zaburzenia dysocjacyjne; nie są też fizjologicznym skutkiem działania substancji (np. przy nadużywaniu pewnych środków lub ich przyjmowaniu w celach leczniczych); nie są również objawem schorzenia neurologicznego czy innego somatycznego (np. padaczka skroniowa) [4].

W Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 zespół depersonalizacji – derealizacji (zespół DP/DR) można znaleźć w kategorii „innych zaburzeń nerwicowych”.

W jaki sposób leczy się depersonalizację i derealizację?

Czy zespół DP/DR wymaga leczenia? Pytanie, jak leczyć depersonalizację i derealizację, zadają sobie nie tylko osoby dotknięte tymi zaburzeniami, ale również lekarze. Niestety wciąż brakuje jednego, sprawdzonego i pewnego schematu leczenia.

Zaburzenia spostrzegania uznawane są za oporne w leczeniu. Wiadomo na przykład, że w wielu przypadkach nieskuteczne są leki z grupy selektywnych inhibitorów zwrotnego wychwytu serotoniny (SSRI), pożądanych efektów nie przynosi leczenie pacjentów fluoksetyną czy citalopramem.

Nieco nadziei przyniosły pilotażowe badania nad zmniejszaniem natężenia objawów przy pomocy naloxonu, klozapiny, fenazepamu, lamotryginy, dezypraminy czy clomipraminy, ale aby leki te zostały włączone do schematu leczenia, potrzeba jeszcze wielu analiz [3].

Ulgę wielu pacjentom przynosi natomiast psychoterapia – zwłaszcza dialektyczno-behawioralna, behawioralna oraz akceptacji i zaangażowania (ACT), a także treningi z elementami mindfulness (prowadzenie pamiętnika, medytacja, koncentracja na „tu i teraz”). Leczenie derealizacji i depersonalizacji powinno się zatem opierać przede wszystkim na psychoterapii (np. psychoterapia psychodynamiczna).

Jak żyć z derealizacją i depersonalizacją?

Depersonalizacja i derealizacja znacząco pogarszają jakość życia, a jednak wielu pacjentów nie decyduje się na zasięgnięcie pomocy lekarskiej. Jest to wynik strachu przed zdiagnozowaniem choroby psychicznej, który z kolei jest skutkiem niewystarczającego rozpowszechnienia informacji o tych zaburzeniach w społeczeństwie.

Warto przypomnieć, że zaburzenia spostrzegania dotyczą nawet 20% populacji, jest to zatem problem niemal powszechny. Co więcej, jego powodem nierzadko są depresja czy nerwica, które z powodzeniem można leczyć. Uzupełnieniem profesjonalnej terapii mogą być domowe medytacje, relaksacje (np. trening autogenny Shultza, trening Jacobsona), a także praktyki z elementami mindfulness.