Po co nam mechanizmy obronne?
Mechanizmy obronne to strategie psychiczne pomagające nam lepiej radzić sobie z: trudnymi emocjami, konfliktami wewnętrznymi i lękiem. Pojęcie mechanizmów obronnych wywodzi się z psychoanalizy i zostało spopularyzowane przez Zygmunta Freuda oraz jego córkę Annę Freud. Choć działają poza naszą świadomością, wpływają na codzienne decyzje, relacje i sposób, w jaki interpretujemy rzeczywistość.
Mechanizmy obronne nie są z natury „złe” – są pomocne w kwestii utrzymania równowagi psychicznej, to tzw. metody radzenia sobie. Jednak niektóre z nich mogą w dłuższej perspektywie zniekształcać teraźniejszość i utrudniać rozwój osobisty.
Psychologiczne mechanizmy obronne – klasyfikacja
Mechanizmy obronne dzieli się zwykle na 3 główne grupy według ich dojrzałości i wpływu na funkcjonowanie psychiczne. Dlatego pośród mechanizmów obronnych wyróżniono:
Mechanizmy dojrzałe – adaptacyjne, konstruktywne; pomagają radzić sobie z emocjami w zdrowy sposób.
Mechanizmy neurotyczne – pośrednie; często spotykane u zdrowych osób, ale prezentowane w nadmiarze mogą prowadzić do trudności w relacjach.
- Mechanizmy niedojrzałe – sztywne, zniekształcające rzeczywistość; często obserwowane w zaburzeniach osobowości lub w okresach silnego stresu.
Przeczytaj również:
Lęk separacyjny u dorosłych – przyczyny, objawy, leczenie
Dojrzałe mechanizmy obronne
Dojrzałe mechanizmy obronne są najbardziej adaptacyjne i często sprzyjają rozwojowi osobistemu oraz zdrowym relacjom interpersonalnym. Osoby stosujące te strategie potrafią integrować emocje i doświadczenia, nie wypierając ich.
Do dojrzałych mechanizmów obronnych zalicza się:
Humor – dystansowanie się od trudnych emocji poprzez ich żartobliwe ujęcie.
Sublimację – przekształcanie impulsów (np. złości, agresji) w działania społecznie akceptowalne (np. intensywny wysiłek fizyczny).
Antycypację – świadome przewidywanie i przygotowanie się na trudne emocje (np. przepracowanie wielu możliwych scenariuszy zdarzeń przed stresującą sytuacją).
Altruizm – zaspokajanie własnych potrzeb emocjonalnych poprzez działania na rzecz innych.
Neurotyczne mechanizmy obronne
Neurotyczne mechanizmy obronne są powszechnie stosowane przez większość ludzi, zwłaszcza w sytuacjach stresowych. Choć są skuteczne, mogą prowadzić do nieporozumień lub wewnętrznego napięcia.
Do mechanizmów neurotycznych zalicza się:
Tłumienie (supresję) – świadome odsuwanie trudnych myśli na bok (popularna strategia „pomyślę o tym jutro”).
Racjonalizację – usprawiedliwianie nieakceptowanych zachowań „logiką” lub powierzchownymi –nie do końca prawdziwymi – argumentami (np. tłumaczenie zerwania kontaktu z daną osobą faktem, że to ona go ograniczała).
Reakcję upozorowaną – wyrażanie uczuć przeciwnych do tych rzeczywistych (np. chwalenie konkurenta, co ma zneutralizować odczuwaną przez nas zazdrość).
Przemieszczenie (przesunięcie) – rozładowanie emocji na bezpieczniejszym „obiekcie” (np. wyładowywanie się na partnerze po kłótni z szefem).
Niedojrzałe mechanizmy obronne
Niedojrzałe mechanizmy obronne zwykle wiążą się z: unikaniem, wypieraniem lub zniekształcaniem rzeczywistości.
Występują u dzieci, osób niedojrzałych emocjonalnie lub cierpiących z powodu zaburzeń psychicznych. Nadmierne korzystanie z tych strategii może utrudniać funkcjonowanie w relacjach i utrwalać istniejące problemy.
Do niedojrzałych mechanizmów obronnych zalicza się:
Zaprzeczenie – w przypadku zaprzeczania nieprzyjemne fakty są ignorowane. Ten mechanizm bywa pomocny np. w przypadku sytuacji zagrażających życiu.
Wyparcie – całkowite usunięcie trudnych treści ze świadomości (np. niepamiętanie traumatycznego wydarzenia z dzieciństwa).
Projekcję – nieakceptowane emocje są w sposób nieświadomy przypisywane innej osobie (np. twierdzenie, że wszyscy wokół są wyjątkowo nerwowi, podczas gdy to z nas kipi nadmierna drażliwość).
Rozszczepienie – postrzeganie siebie lub innych wyłącznie w kategoriach „dobry/zły”, niedostrzeganie stanów pośrednich (np. przesadne idealizowanie nowego partnera, który po jednej sprzeczce zyskuje miano „tego najgorszego”).
Działanie zamiast odczuwania – wyrażanie emocji poprzez bezrefleksyjne, impulsywne działania (np. uciekanie do ryzykownych zachowań seksualnych po zakończeniu związku).
Mechanizmy obronne – jak je u siebie rozpoznać?
Mechanizmy obronne działają często poza naszą świadomością, dlatego ich rozpoznanie może być wyzwaniem. Jednak zwracając uwagę na swoje reakcje emocjonalne i zachowania w trudnych sytuacjach, możemy zacząć je zauważać. Oto kilka wskazówek, które mogą pomóc:
Zwróć uwagę na powtarzające się wzorce – czy w stresujących momentach często reagujesz podobnie? Na przykład unikasz rozmów o problemach lub – zamiast wyrazić złość – żartujesz?
Obserwuj swoje myśli i tłumaczenia – czy często racjonalizujesz swoje decyzje, tłumacząc je na różne sposoby, mimo że coś w nich Cię niepokoi?
Zwracaj uwagę na przesadne reakcje – jeśli ktoś bliski zarzuca Ci, że jesteś albo „bardzo dobry, albo „bardzo zły”, może to wskazywać na mechanizm rozszczepienia.
Monitoruj impulsywne działania – czasem zamiast zmierzyć się z emocjami, „uciekamy” w działania, np.: impulsywne zakupy, agresję lub ryzykowne zachowania.
Zadaj sobie pytanie: co chcę ukryć? – mechanizmy obronne służą ochronie przed czymś bolesnym – spróbuj zastanowić się, jakiego uczucia lub myśli unikasz w danej sytuacji.
Świadomość własnych mechanizmów obronnych to pierwszy krok do bardziej świadomego radzenia sobie z emocjami i lepszego zrozumienia siebie.
Przeczytaj również:
Depresja lekooporna – co to jest? Jak można ją leczyć?
Dlaczego używamy mechanizmów obronnych?
Mechanizmy obronne rozwijają się od wczesnego dzieciństwa i odgrywają kluczową rolę w budowaniu tożsamości oraz w radzeniu sobie z konfliktami wewnętrznymi. Ich obecność jest normalna i naturalna – świadczy o działającym systemie psychicznym, który próbuje utrzymać równowagę.
Z wiekiem, pod wpływem: doświadczeń, rozwoju emocjonalnego, a niekiedy również terapii, zyskujemy zdolność przekształcania niedojrzałych mechanizmów w bardziej konstruktywne.
Przyczyną ewentualnych problemów nie są mechanizmy obronne same w sobie, lecz sztywność i brak elastyczności w ich używaniu.
Mechanizmy obronne a psychoterapia
Uświadomienie sobie stosowanych mechanizmów obronnych jest jedną z podstaw psychoterapii –szczególnie w nurcie psychodynamicznym i integracyjnym. Terapeuta pomaga zauważyć, w jakich sytuacjach przyjmujemy konkretne strategie obronne, oraz ocenić, czy są one dla nas korzystne. Dzięki świadomości własnych zachowań możliwe staje się korzystanie z dojrzalszych, bardziej świadomych strategii radzenia sobie z trudnymi emocjami.
Mechanizmy obronne w badaniach klinicznych
Skuteczność mechanizmów obronnych dla zachowania zdrowia psychicznego potwierdza wiele badań klinicznych. W grupie 326 studentów medycyny stosowanie mechanizmów dojrzałych (takich jak sublimacja czy humor) korelowało z niższym poziomem lęku i depresji oraz lepszymi wynikami w nauce.
Potwierdzono również, że długoterminowa psychoterapia dynamiczna poprawia mechanizmy obronne pacjentów z: depresją, lękiem i zaburzeniami osobowości. Wyniki pokazują, że u większości uczestników badania mechanizmy obronne stały się bardziej dojrzałe, a – co więcej – poprawa ta była trwała.
Udokumentowany jest również niekorzystny wpływ mechanizmów niedojrzałych i neurotycznych. W badaniu prospektywnym z udziałem 140 nastolatków, uwzględniającym 8-letni okres obserwacji, ustalono, że używanie mechanizmów neurotycznych i niedojrzałych w okresie adolescencji predysponuje do wystąpienia osobowości z cechami lękowymi lub impulsywnymi w dorosłości.
W innym badaniu potwierdzono, że wyższy poziom mechanizmów niedojrzałych i neurotycznych w okresie dojrzewania wiąże się ze zwiększoną liczbą zaburzeń psychicznych w dorosłości.
