Zakupoholizm – przyczyny, objawy, leczenie

Czym jest zakupoholizm?

Zakupoholizm, inaczej: oniomania, kupnoholizm, shopoholizm czy kompulsywne kupowanie należy do grupy uzależnień, które określa się jako: uzależnienia behawioralne. To nałóg kompulsywnych zakupów – bez zachowania kontroli – które skutkują licznymi problemami. Dane CBOS z 2012 roku wskazują, że problem zakupoholizmu dotyczy ok. 10% dorosłych, z czego aż 80–90% uzależnionych stanowią kobiety.

Analogicznie – jak w przypadku innych uzależnień (np. od substancji chemicznych) – także w przypadku uzależnienia od zakupów, można zaobserwować:

• Stopniowe zwiększanie tolerancji na środek pobudzający, w tym przypadku kupowanie. W efekcie osoba uzależniona od zakupów musi wydawać coraz więcej pieniędzy, aby poczuć ulgę.
• Odczuwanie silnego pragnienia – a wręcz wewnętrznego przymusu – zakupu kolejnej rzeczy, która wywoła chwilową przyjemność.
• Brak kontroli nad sobą w sytuacji ekspozycji na bodziec – w dobie zakupów przez Internet ekspozycja na zakupy jest w zasadzie nieustanna.
• Objawy odstawienia w sytuacji braku możliwości robienia zakupów, takie jak rozdrażnienie czy złe samopoczucie.

Kompulsywne robienie zakupów – przyczyny

Jedną z głównych przyczyn zakupoholizmu jest rozwinięty konsumpcjonizm, który charakteryzuje obecne czasy. Z każdej strony napływają informacje o: niezwykłych produktach, które „zmienią życie na lepsze”, nowych trendach ubioru, wystroju domu, sprzętach RTV czy gadżetach elektronicznych. Nie bez znaczenia jest także społeczne przyzwolenie na nabywanie zbędnych produktów, które – dla niektórych – są wręcz wyznacznikiem statusu społecznego.

Zakupoholizm, tak jak uzależnienie od hazardu, zaburzenia odżywiania czy kleptomania cechuje deficyt serotoniny , czyli hormonu szczęścia.

Dlatego kompulsywne zakupy to rodzaj uzależnienia behawioralnego.

Przyczyną zakupoholizmu może być ubóstwo na którymś etapie życia. Kiedy sytuacja życiowa danej osoby się poprawia, chce ona zrekompensować sobie niedostatki z przeszłości.

Do pozostałych przyczyn zakupoholizmu można zaliczyć:

• Podatność na reklamy i komunikaty typu: „zasługujesz na…”, „kup sobie…” czy „spraw sobie przyjemność…”.
• Utrwalone w dzieciństwie wzorce postępowania, według których przedmioty materialne rekompensują różne braki, np. czasu i uwagi rodziców po rozwodzie.
• Przekonanie, że to status posiadania definiuje szczęście i zadowolenie z życia.
• Rozwój szybkich i wygodnych form płatności. Karty kredytowe, płatności blikiem czy telefonem oraz raty 0% usprawniają płacenie za zakupy i sprawiają, że nie odczuwa się wydawania pieniędzy. W przypadku płatności gotówką można zauważyć, jak ubywa ona z portfela, co skłania do refleksji nad tym, czy dany produkt rzeczywiście jest potrzebny. Niemałą rolę odgrywają też różne programy lojalnościowe, promocje czy (wspomniane już) wyprzedaże.
• Cechy osobnicze predysponujące do popadania w różnego rodzaju uzależnienia.

Kto jest najbardziej podatny na zakupoholizm?

Nałóg robienia niekontrolowanych zakupów może dotyczyć zarówno dorosłych kobiet, jak i mężczyzn.

Uważa się, że osoby, które są najbardziej podatne na różnego rodzaju uzależnienia, w tym oniomanię, cechują:

• lęki, niska samoocena i skłonności do zamartwiania się,
• zaburzenia nastroju,
• neurotyczność ,
• zaburzenia odżywiania,
• skłonności do zbieractwa i gromadzenia,
• zaburzenia obsesyjno-kompulsywne .

Zakupoholizm – jak się objawia?

Uzależnienie od robienia zakupów nie zawsze łatwo rozpoznać, ze względu na to, że sama czynność jest potrzebna i społecznie akceptowalna. Problem zaczyna się wtedy, kiedy ktoś traci kontrolę, a można to podejrzewać, jeśli zauważy się objawy, takie jak:

• Ukrywanie zakupionych rzeczy w obawie przed pretensjami ze strony rodziny.
• Kupowanie rzeczy dla samego faktu ich posiadania, a nie ze względu na potrzebę.
• Euforyczne podejście do zakupów, czyli robienie ich dla poprawy nastroju. Po to, aby poczuć się lepiej. Przy czym okazjonalne zakupy dla przyjemności nie są niczym złym. Chodzi o regularne, niekontrolowane zakupy w celu poprawy nastroju czy odreagowania emocji.
• Traktowanie zakupów jako remedium na całe zło.
• Robienie zakupów pod wpływem emocji.
• Odczuwanie nienasyconej potrzeby robienia zakupów.
• Pojawianie się niepożądanych i nawracających myśli o kolejnych zakupach.
• Częste wydawanie dużych sum na niepotrzebne rzeczy.
• Brak priorytetów w wydawaniu pieniędzy, np. kupowanie drogich perfum z pieniędzy przeznaczonych na opłacenie rachunków.
• Ukrywanie realnych cen kupionych produktów przed bliskimi.
• Zapożyczanie się u znajomych i rodziny lub zaciąganie kredytów.
• Zaniedbywanie swoich obowiązków ze względu na ciągłe wybieranie produktów do kupienia online czy wielogodzinne zakupy stacjonarne.

Jakie są fazy działania w przypadku nałogowego robienia zakupów?

Wyróżnia się 4 fazy zakupoholizmu, takie jak:

1. Fazę przewidywania, czyli początkowe stadium, w którym dana osoba wpada na pomysł tego, co sobie kupi i w jaki sposób ten zakup pozytywnie wpłynie na jej życie.
2. Fazę przygotowania, czyli planowanie konkretów zakupu, które potęgują ekscytację, nieraz utrudniającą koncentrację na codziennych obowiązkach. W przypadku kiedy osoba uzależniona od zakupów nie dysponuje wystarczającymi środkami na dany zakup, pożycza pieniądze.
3. Fazę zakupów, czyli właściwą fazę nabywania dóbr materialnych, w której ekscytacja przysłania racjonalizm. Zakupoholik wydaje pieniądze i nie myśli o konsekwencjach.
4. Fazę wydatków, czyli fazę konfrontacji z rzeczywistością i negatywnymi konsekwencjami niepohamowanych zakupów. Zakupoholik doświadcza wyrzutów sumienia.

Konsekwencje zakupoholizmu

Zakupoholizm wpływa negatywnie nie tylko na życie osoby, której ten problem dotyczy, ale także na jej otoczenie oraz planetę. Im większe zapotrzebowanie na produkty, tym większa ich produkcja, która pochłania ogromne ilości zasobów, takich jak woda i energia. Nie można zapominać o kwestii zanieczyszczania środowiska nadmiernymi ilościami odpadów i ich wpływie na klimat.

Do konsekwencji osobistych zakupoholizmu, można zaliczyć:

• wyrzuty sumienia,
• poczucie winy,
• problemy psychiczne, w tym depresję, spowodowaną utratą kontroli,
• problemy rodzinne,
• kłopoty finansowe,
• konsekwencje prawne, w przypadkach prób zdobycia pieniędzy na zakupy, w sposób nielegalny.

Zakupoholizm – jak można nad nim zapanować?

Jeśli ktoś zauważa u siebie pojedyncze symptomy świadczące o zakupoholizmie i jest jeszcze w stanie się kontrolować, może spróbować wdrożyć działania, takie jak:

• Identyfikacja wyzwalaczy potrzeb zakupowych i ich unikanie.
• Robienie zakupów według wcześniej przygotowanej listy.
• Zdefiniowanie sytuacji, podczas których odczuwa się silną potrzebę kupowania – oczywiście poza tymi wynikającymi z konieczności nabycia określonych dóbr.
• Określenie realistycznego budżetu na tzw. dodatkowe wydatki, który można przeznaczyć na zakupy bez obciążania domowego budżetu.
• Unikanie płacenia za zakupy kartami kredytowymi czy debetowymi.
• Wdrożenie innych, zdrowych sposobów odreagowania stresu, takich jak: aktywność fizyczna, czytanie, rysowanie czy spotkania ze znajomymi.
• Dokształcanie się w zakresie świadomego robienia zakupów oraz pułapek marketingowych.

Leczenie uzależnienia od zakupów

Ze względu na klasyfikację zakupoholizmu jako uzależnienia leczy się go, za pomocą psychoterapii . Leczenie uzależnienia od zakupów może być prowadzone na terapiach indywidualnych i grupowych. Jedną z najlepiej sprawdzających się metod jego leczenia jest terapia poznawczo-behawioralna . W trakcie leczenia zakupoholizmu wykorzystuje się także nurt humanistyczny oraz Gestalt.

Warto podkreślić, że ważną częścią terapii jest ustalenie przyczyn zakupoholizmu u danej osoby, a następnie praca nad nimi. Pacjentowi uświadamia się także, że jego samoocena czy dobre samopoczucie nie mogą zależeć od dóbr materialnych. Poza tym terapeuta pomaga wypracować pacjentowi nowe wzorce zachowań w sytuacjach kryzysowych.