Zaburzenia osobowości dzieli się wg klasyfikacji ICD-10 i DSM-IV. Potencjalnych przyczyn ich wystąpienia jest bardzo wiele. Objawy różnią się w zależności od tego, czy dane zaburzenie spowodowane zostało czynnikami organicznymi, czy też rozwinęło się w okresie dzieciństwa. Jak wygląda leczenie zaburzeń osobowości? Kiedy stosowana jest psychoterapia, a kiedy leki?
Zaburzenia osobowości – rodzaje, przyczyny, objawy, leczenie
Spis treści
- Co to jest osobowość?
- Zaburzenia osobowości – czym są?
- Zaburzenia osobowości – rodzaje
- Osobowość typu A, B, C
- Zaburzenia osobowości – przyczyny
- Zaburzenia osobowości – objawy
- Zaburzenia osobowości – przykłady, opis, cechy
- Zaburzenia osobowości – psychoterapia
- Zaburzenia osobowości – leczenie farmakologiczne
- Zaburzenia schizotypowe – rokowania
- Wypowiedź psychiatry na temat zaburzeń osobowości
Co to jest osobowość?
Czym jest osobowość? Jak ją zdefiniować? Odpowiedź na te pytania na pewno nie jest prosta, dlatego powstało tak wiele definicji tego pojęcia. Osobowość człowieka to coś na kształt wewnętrznego systemu, którego zadaniem jest regulowanie naszej odpowiedzi i reakcji na czynniki pochodzące z zewnątrz, a także na integrację emocji i myśli, co pozwala nam sprawnie funkcjonować jako istoty społeczne.
Osobowość nie jest czymś z czym się rodzimy – zdobywamy ją wraz z tworzeniem relacji międzyludzkich, chociaż niektóre typy osobowości mogą występować częściej u obciążonych pewnymi genami osób. Także traumatyczne przeżycia mają wpływ na gwałtowne zmiany osobowości. Struktura osobowości człowieka to niezwykle skomplikowany system, którego badaniem i leczeniem zajmują się dziedziny nauki takie jak psychologia kliniczna i osobowości, a także psychiatria. Zaburzenia osobowości to nieprawidłowe mechanizmy związane z funkcjonowaniem w społeczeństwie.
W zależności od rodzaju i stopnia ciężkości, zaburzeni ludzie w różnej mierze mogą uczestniczyć w tworzeniu relacji międzyludzkich. Zaburzenia osobowości mogą być rozpoznawane w każdym wieku, a dotyczyć mogą nawet 10—15% populacji. Międzynarodowa klasyfikacja chorób ICD-10 określiła specyficzne zaburzenia osobowości kodem F60, natomiast mieszane zaburzenia osobowości – F61.
Zobacz też: Jak objawia się lęk separacyjny u dorosłych?
Zaburzenia osobowości – czym są?
Życie w społeczeństwie wymaga od nas przestrzegania pewnych norm. Dotyczą one naszego zachowania, ubioru, tworzenia więzi z innymi, a także form zaspokajania potrzeb. Odejście od tych kanonów prowadzi do izolacji od społeczności i zwykle skazuje na życie w samotności. Należy pamiętać, że nie wszystkie przypadki łamania zasad życia we wspólnocie wynikają z celowych działań konkretnej jednostki. Często robią to ludzie cierpiący z powodu problemów dotykających ich osobowości, które są uznane za zaburzenia psychiczne o organicznej lub psychologicznej przyczynie i gdy zostaną rozpoznane powinny być prawidłowo leczone.
Współczesna definicja zaburzeń osobowości mówi, że są to nieprawidłowe wzorce postrzegania, myślenia i oddziaływania ze środowiskiem, prowadzące do trudności w budowaniu więzi międzyludzkich, a także odejście od norm w zakresie zachowań. Zaburzenia psychiczne, o których tu mowa, określa się jako zaburzenia w okresie dzieciństwa, jeśli zostały zdiagnozowane przed 18. rokiem życia.
Zobacz też: Czym jest złożony zespół stresu pourazowego?
Zaburzenia osobowości – rodzaje
Istnieją dwa główne podziały zaburzeń osobowości według ICD-10 i DSM-IV (Klasyfikacja Zaburzeń Psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego). W Polsce od 1996. roku obowiązuje klasyfikacja ICD-10.
Zaburzenia osobowości według ICD-10 - podział:
- osobowość paranoiczna (paranoiczne zaburzenia osobowości) – F60.0;
- osobowość schizoidalna – F60.1;
- osobowość dyssocjalna – F60.2;
- osobowość chwiejna emocjonalnie – F60.3 (osobowość chwiejna emocjonalnie typ impulsywny – F60.30; osobowość chwiejna emocjonalnie typ borderline – F60.31);
- osobowość histrioniczna – F60.4;
- osobowość anankastyczna – F60.5;
- osobowość unikająca (lękliwa) – F60.6;
- osobowość zależna – F60.7;
- inne określone zaburzenia osobowości – F60.8;
- zaburzenia osobowości BNO (bliżej nie określone zaburzenia osobowości) – F60.9;
- mieszane zaburzenia osobowości i inne zaburzenia osobowości – F61.
Podział zaburzeń osobowości według DSM-IV:
- zaburzenia osobowości typu A: paranoiczne zaburzenia osobowości – 301.0, schizoidalne zaburzenia osobowości – 301.20, schizotypowe zaburzenia osobowości (osobowość schizotypowa) – 301.22;
- zaburzenia osobowości typu B: histrioniczne zaburzenia osobowości – 301.50, antyspołeczne zaburzenia osobowości – 301.7, narcystyczne zaburzenia osobowości – 301.81, zaburzenia osobowości typu borderline – 301.83;
- zaburzenia osobowości typu C: obsesyjno-kompulsywne zaburzenia osobowości – 301.4, zależne zaburzenia osobowości – 301.6, unikowe zaburzenia osobowości – 301.82, zaburzenia osobowości nie przyporządkowane nigdzie indziej – 301.9.
Osobowość typu A, B, C
Jak widać powyżej w klasyfikacji według DSM-IV dokonano podziału na trzy typy zaburzeń osobowości. Typy osobowości A, B i C są związane z dominującym dla każdego typu objawem.
W typie osobowości typu A dominującą cechą jest ekscentryzm przejawiany przez pacjenta na wiele sposobów.
W typie B głównym wyróżnikiem jest dramatyzm przejawiany w różnych sytuacjach i brak konsekwencji w działaniach.
Natomiast typ C będzie charakteryzował się uczuciem nasilonego lęku.
Zobacz też: Introwertyk – cechy osobowości
Zaburzenia osobowości – przyczyny
Jest wiele potencjalnych przyczyn, które obarcza się winą za rozwój zaburzeń osobowości. Problemy z osobowością mogą pojawić się w każdym wieku. Część z nich to czynniki psychologiczne, które mogą wpływać na przebieg procesu kształtowania się osobowości młodego człowieka – będą one powodować zaburzenia w okresie dzieciństwa.
Należy pamiętać, że osobowość niedojrzała jest bardziej podatna na wpływy zewnętrzne niż osobowość w pełni ukształtowana. Inne czynniki rzutują na osobowość ludzi dorosłych – będą to zaburzenia osobowości spowodowane czynnikami organicznymi lub silnymi, negatywnymi okolicznościami psychologicznymi.
Jakie są czynniki wpływające na rozwój zaburzeń w okresie dzieciństwa?Jeśli chodzi o zaburzenia osobowości, psychologia wyróżnia następujące sytuacje, które predysponują do ich rozwinięcia:
- dorastanie w patologicznej rodzinie,
- nieobecność jednego z rodziców przy wychowaniu, przy braku dodatkowego wsparcia ze strony jednego rodzica,
- nieprawidłowe wzorce zachowań przekazywane dziecku dotyczące relacji pomiędzy rodzicami lub opiekunami,
- restrykcyjna kontrola ze strony rodziców lub wychowawców,
- brak okazywania uczuć dziecku,
- tyranizowanie dziecka,
- wykorzystywanie seksualne,
- nadużywanie substancji o działaniu psychoaktywnym: alkoholu, narkotyków,
- prawdopodobnie czynniki genetyczne – na przykład w przypadku osobowości schizotypowej.
Jakie czynniki z kolei mogą powodować organiczne zaburzenia osobowości? W przypadku zmian osobowości psychologia wymienia:
- urazy czaszkowo-mózgowe,
- powikłania po zabiegach neurochirurgicznych – szczególnie w obrębie przedniego dołu czaszki,
- guzy mózgu – najczęściej w obrębie płata czołowego,
- choroby zapalne mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych o różnorodnej etiologii (bakteryjne, wirusowe, grzybicze, pasożytnicze),
- epilepsja,
- otępienie naczyniopochodne,
- choroba Alzheimera,
- nadużywanie alkoholu i narkotyków.
Należy pamiętać, że na rozwinięcie zaburzeń osobowości w życiu dorosłym także mogą mieć wpływ czynniki psychologiczne. Są nimi najczęściej stany związane z długotrwałym poczuciem lęku, bezsilności i krzywdy, a także jednorazowe zdarzenia o bardzo silnym i destrukcyjnym wpływie na psychikę.
Różne czynniki powodują prawdopodobnie rozwinięcie różnych typów zaburzeń. Jednak przyporządkowanie konkretnego wydarzenia z przeszłości do rozwinięcia danego typu zaburzenia byłoby zbyt dużym uproszczeniem i nie powinno być rozpatrywane w ten sposób.
Osobowość paranoidalna – przyczyny
Udział w rozwoju tego zaburzenia mają prawdopodobnie czynniki genetyczne, ale do rozwinięcia charakterystycznych objawów konieczna jest także komponenta psychologiczna. Jest nią najprawdopodobniej uczucie ciągłego zagrożenia w dzieciństwie, brak wsparcia ze strony rodziców i częste ataki z ich strony.
Osobowość zależna – przyczyny
W rozwoju tego zaburzenia możemy doszukiwać się roli genów, jednak tak jak w przypadku osobowości paranoidalnej do wykształcenia wzorców zachowań dochodzi na drodze nieprawidłowych relacji z rodzicami. W tym przypadku przyczyną mogą być nadmiernie opiekuńczy rodzice, którzy nie pozwalają dziecku dokonywać wyborów i popełniać błędów.
Osobowość unikająca (lękowa) – przyczyny
Tutaj także pewną rolę pełnią czynniki biologiczne. Największe znaczenie ma jednak regularne umniejszanie poczucia wartości dziecka przez jego rodziców, brak okazywania bliskości dziecku, a także traumatyczne przeżycia rujnujące poczucie wartości dziecka.
Zaburzenia osobowości – objawy
Objawy zaburzeń osobowości będą się różniły w zależności od tego czy dane zaburzenie spowodowane zostało czynnikami organicznymi, czy też zostało rozwinięte w okresie dzieciństwa. Także inne cechy będą charakteryzowały różne grupy i rodzaje zaburzeń.
Z kolei konkretne zaburzenie u różnych pacjentów może charakteryzować się innym nasileniem konkretnego objawu lub nie występowaniem wszystkich symptomów.
Osobowość nieprawidłowa może rozwijać się na podłożu zmian spowodowanych uszkodzeniami struktur mózgu. Zmiana osobowości jest zwykle bez problemu łączona z uprzednim urazem, udarem lub zabiegiem neurochirurgicznym. W przypadku procesów nowotworowych w obrębie ośrodkowego układu nerwowego zachwianie osobowości chorego może objawiać się stopniowo. Do objawów dominujących należy tu zaliczyć:
- częste i gwałtowne zmiany nastroju,
- obojętność emocjonalną,
- apatię,
- morię (wesołkowatość),
- brak zahamowań,
- izolację społeczną,
- agresję,
- brak zdolności do poświęceń czy wytrwałości w osiąganiu swoich celów,
- skłonność do kłamstw i konfabulacji,
- podejrzliwość.
Zaburzenia emocjonalne u dorosłych są zwykle dość szybko zauważane przez najbliższe otoczenie.
Człowiek o zaburzonej osobowości będzie prezentował różne objawy w zależności od typu zaburzenia.
Zaburzenia osobowości – przykłady, opis, cechy
Osoba dotknięta osobowością paranoiczną nadmiernie rozpamiętuje i analizuje słowa innych osób, nic nie znaczący komentarz dotyczący wyglądu czy zachowania odczytywany jest jako wyzwisko. Przyczyną wszelkich krzywd i niepowodzeń, w głowie paranoika, stają się inni ludzie. Osoby takie mają tendencję do oskarżeń o niewierność kierowanych w stosunku do swoich partnerów. Zachowania te skutkują najczęściej izolacją chorego ze społeczeństwa.
Charakterystyczną cechą osobowości schizoidalnej jest natomiast chłód emocjonalny dotkniętej nim osoby, a także izolacja z życia społecznego. U niektórych dotkniętych tym zaburzeniem osób występuje zdolność do współodczuwania z wybranymi ludźmi.
Osobowość unikająca cechuje się z kolei wysokim poziomem lęku związanym z uczestniczeniu w życiu społecznym, lęk ten najczęściej wiąże się z zagrożeniem odrzucenia lub oceniania ze strony otoczenia. Izolacja prowadzi często do rozwinięcia depresji. Osoby z tym zaburzeniem starają się nigdy nie podejmować ryzyka.
Zaburzenia osobowości – psychoterapia
Poważne problemy z odczuwaniem i wyrażaniem emocji nie tylko mogą, ale powinny być leczone! Terapia zaburzeń osobowości powinna opierać się na spotkaniach z psychoterapeutą lub na przyjmowaniu odpowiednich leków, choć nierzadko metody te powinny być łączone.
Psychoterapia zaburzeń osobowości powinna polegać na wielorazowych spotkaniach z wyspecjalizowanym w leczeniu tego typu zaburzeń psychoterapeutą. Liczba i częstotliwość spotkań dobrana jest według potrzeb konkretnego pacjenta. Terapia może być prowadzona indywidualnie lub grupowo. Na spotkaniach osoby cierpiące na zaburzenia osobowości uczą się radzić sobie z uczuciem lęku, hamować swoją nieufność, a także wykształcają mechanizmy związane z prawidłowym funkcjonowaniem w społeczeństwie.
Zaburzenia osobowości – leczenie farmakologiczne
Farmakoterapia zaburzeń osobowości opiera się na trzech głównych grupach leków:
- leki przeciwdepresyjne – pozwalają na leczenie depresji, pojawiającej się często w niektórych zaburzeniach, zwłaszcza w tych, w których dominującym objawem jest lęk prowadzący do wycofania;
- leki przeciwpsychotyczne – pomagają one uporać się z objawami urojeniowymi występującymi w niektórych rodzajach zaburzeń;
- leki anksjolityczne (przeciwlękowe) – zmniejszenie poczucia lęku przed przebywaniem wśród ludzi, poprawiają ogólne samopoczucie.
Leczenie różnych zaburzeń będzie opierało się na podobnych założeniach – minimalizowanie objawów i wyuczenie poprawnych wzorców zachowań, jednak będzie różne dla poszczególnych zaburzeń.
Osobowość paranoiczna/paranoidalna – leczenie
- Terapia psychodynamiczna lub behawioralno-poznawcza o długim czasie trwania.
- Leczenie przeciwlękowe, przeciwdepresyjne, a w przypadku wystąpienia silnych urojeń paranoidalnych – przeciwpsychotyczne.
- Może się okazać konieczna terapia uzależnień, gdyż w przypadku tych zaburzeń często dochodzi do sięgania po substancje psychoaktywne.
Osobowość unikająca – terapia
- Psychoterapia początkowo z samym terapeutą, później zajęcia grupowe.
- Przy silnym nasileniu objawów podaje się leki przeciwlękowe i przeciwdepresyjne.
Zaburzenia schizotypowe – rokowania
Szanse na wyleczenie danego zaburzenia w dużej mierze zależą od jego rodzaju. Niektóre będą ze stosunkowo wysoką skutecznością dobrze reagowały na samą psychoterapię – tak jest na przykład w wypadku osobowości unikającej, inne wymagać będą włączenia farmakoterapii.
W przypadku zaburzeń schizotypowych rokowania nie są zbyt optymistyczne – terapia jest trudna i nie zawsze przynosi oczekiwane rezultaty. Duża część osób dotkniętych tym zaburzeniem ma problemy ze znalezieniem partnera życiowego i pracy adekwatnej do ich kwalifikacji zawodowych. Uważa się, że ich funkcjonowanie społeczne jest bardzo ograniczone.
Wypowiedź psychiatry na temat zaburzeń osobowości
Zdaniem eksperta
Osobowość człowieka należy do sfery świata psychicznego. Można powiedzieć, że każdy człowiek posiada swoją indywidualną. Dla większości ludzi jest ona czymś naturalnym i znanym. W psychiatrii jednak wyróżnia się pewną grupę zaburzeń, określanych mianem zaburzeń osobowości.
Zaburzenia osobowości to pewne wzorce zachowania, pewien charakterystyczny dla danego człowieka styl bycia, który nie zawsze przystaje do codziennego funkcjonowania lub wymogów rzeczywistości – rodzinnych, zawodowych, kulturowych czy społecznych. Kształtują się one już we wczesnym dzieciństwie i są trwałe, można powiedzieć, że utrzymują się przez całe życie. Charakterystyczne dla nich jest to, że nie przystają do tego, co w danej kulturze jest przyjęte i uznawane za stosowne lub właściwe. Są przyczyną pewnych kłopotów oraz cierpienia pacjenta albo jego bliskich.
Istnieje kilka typów zaburzeń osobowości, które można wyróżnić, chociaż oczywiście osobowość człowieka jest na tyle złożoną sprawą, że bardzo często trudno jednoznacznie zaklasyfikować danego człowieka do którejś z kategorii. Dla porządku można wymienić: osobowość paranoiczną, której cechą jest bardzo duża nieufność towarzysząca wszelkim zdarzeniom, kontaktom z innymi ludźmi oraz podejrzliwość; osobowość dysocjalna, zwana kiedyś psychopatyczną, charakteryzująca się nieliczeniem się z normami społecznymi, innymi ludźmi, nieodczuwaniem poczucia winy. Ktoś z taką osobowością manipuluje innymi ludźmi, nie zwraca uwagi na ich uczucia, może bez większych oporów popełniać przestępstwa; osobowość chwiejną emocjonalnie opisuje bardzo duża impulsywność; osobowość lękliwą, dla której charakterystyczne jest przeżywanie lęku w większości sytuacji społecznych, zawodowych lub towarzyskich; osobowość anankastyczna odznacza się nadmierną drobiazgowością i skrupulatnością.
O zaburzeniach osobowości mówimy, wtedy kiedy występuje bardzo wyraźna cecha lub rys osobowości, który zakłóca codzienne funkcjonowanie i staje się źródłem problemów. Do gabinetów psychiatrycznych zgłaszają się pacjenci z zaburzeniami osobowości, którzy zwykle oczywiście nie nazywają swojego problemu wprost, ale skarżą się na to, że, np. nie udaje im się utrzymać pracy, tworzyć więzi społecznych, budować związków, założyć rodziny albo źle czują się w większości sytuacji społecznych. Pacjentom oferuje się leczenie, które ma charakter zdecydowanie psychoterapeutyczny. W przypadku tych zaburzeń, terapia farmakologiczna jest drugorzędna, gdyż żaden lek nie jest w stanie zmienić podstawowych wzorców zachowania i cech osobowości. Natomiast, ponieważ zaburzeniom osobowości mogą towarzyszyć pewne objawy, które można złagodzić przy pomocy środków farmakologicznych, to oczywiście czasem się je stosuje.
Bibliografia
W Wylecz.to opieramy się na EBM (Evidence Based Medicine) – medycynie opartej na faktach i wiarygodnych źródłach. Dowiedz się więcej o tym, jak dbamy o jakość naszych treści.
- „The ICD-10 Classification of Mental and Behavioural Disorders”, World Health Organization, Geneva 1993
- „Psychologia zaburzeń”, Butcher N. James, Hooley M. Jill, Mineka Susan, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2017, wyd. 1., ISBN: 978-83-7489-628-3
- „Zaburzenia osobowości we współczesnym świecie”, Theodore Millon, Carrie Millon, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 2005, wyd. 1., ISBN: 83-85452-88-5
- „Diagnostic criteria for 301.0 Paranid Personality Disorder”, https://behavenet.com/diagnostic-criteria-3010-paranoid-personality-disorder, stan na dzień: 2018-08-09
- „Współczesna psychoanaliza. Modele konfliktu i deficytu”, Lidia Cierpiałkowska, Jerzy Gościniak, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 2008, wyd. 1., ISBN: 978-83-232-1882-1
- „Psychologia zaburzeń osobowości. Wybrane zagadnienia”, Lidia Cierpiałkowska, Wydawnictwo Naukowe UAM, Warszawa 2004, wyd. 1., ISBN: 83-232-1413-1
- „Psychiatria. Podręcznik dla studentów medycyny”, Marek Jarema, Jolanta Rebe-Jabłońska, PZWL, Warszawa 2013, wyd. 1., ISBN: 978-83-200-4180-4
- „Psychiatria. Tom II. Psychiatria kliniczna”, Jacek Wciórka, Janusz Rybakowski, Stanisław Pużyński, Elsevier Urban&Partner, Wrocław 2011, wyd. 1., ISBN: 978-83-7609-106-8
- „Diagnoza psychoanalityczna”, Nancy McWilliams, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2009, wyd. 1., ISBN: 978-83-7489-227-8
- „Aviodant Personality Disorder Criteria”, PsychNet-UK, http://www.psychnet-uk.com/x_new_site/personality_psychology/a_diagnostic_criteria/criteria_personality_avoidant.html, stan na dzień: 2018-08-07
- „Psychiatria psychodynamiczna w praktyce klinicznej”, Glen O. Gabbard, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2015, wyd. 1., ISBN: 978-83-233-3917-5
Opublikowano: 25.09.2018;
Oceń:
4.5
Ten tekst został napisany przez Eksperta, który posiada kierunkowe wykształcenie oraz doświadczenie. Nawiązując współpracę z autorytetami w danej dziedzinie nauki serwis Wylecz.to dba o najwyższą jakość i wiarygodność informacji publikowanych w serwisie. W Wylecz.to opieramy się na EBM (Evidence Based Medicine) – medycynie opartej na faktach i wiarygodnych źródłach.
Marcin Setlak
lekarz
Absolwent Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach. Aktywnie uczestniczył w działalności wielu studenckich kół naukowych. Szczególnie zainteresowany tematyką neurochirurgii, neurologii i psychiatrii. W wolnych chwilach zgłębia sekrety botaniki. Lubi podróżować i czytać książki.
186
Komentarze i opinie (3)
opublikowany 28.04.2021
opublikowany 23.03.2022
opublikowany 21.01.2024