Osobowość unikająca (osobowość lękliwa, osobowość lękowa) – przyczyny, cechy, rozpoznanie, test, leczenie, terapia, skutki

Osobowość unikająca – u kogo?

Człowiek jest istotą społeczną. Rozwój skomplikowanych sieci relacji międzyludzkich doprowadził, bez wątpienia, do odniesienia przez nas sukcesu ewolucyjnego. W życiu rodzinnym i zawodowym jesteśmy zmuszeni codziennie kontaktować się z drugim człowiekiem, dla większości z nas nie stanowi to dużego problemu, także umiarkowany stres związany z poznaniem nowej osoby czy znalezieniem się w obcej sytuacji nie jest niczym złym. Są jednak ludzie, dla których spotkanie ze znajomymi jest niemożliwym, w ich opinii, do spełnienia marzeniem. Mowa tutaj o osobach, które cechuje osobowość unikająca określana także jako osobowość lękliwa.

Zaburzenia osobowości to zaburzenia psychiczne, które polegają na rozwinięciu nieprawidłowych schematów reakcji z drugim człowiekiem. Zaburzenia społeczne pojawiają się najczęściej w młodości i mogą być rozpoznawane przed ukończeniem 18. roku życia.

Typ osobowości, jakim jest osobowość lękliwa (unikająca), może dotykać 0,5–3% populacji ludzkiej. Często występuje ona w azjatyckich miastach o dużym zaludnieniu i przyjmuje skrajne postacie mogące objawiać się niewychodzeniem z pokoju przez lata i całkowitym ograniczeniem jakichkolwiek kontaktów społecznych. Jej azjatycka nazwa to Hikikomori (chronienie się w wycofaniu), uważa się, że wycofanie społeczne może dotyczyć nawet 50% populacji japońskich nastolatków (13.–24. rok życia).

Osobowość unikowa została uznana przez Międzynarodową Statystyczną Klasyfikację Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 za realny problem zdrowotny i został jej przyznany numer F60.6.

To też może Cię zainteresować: Kim jest narcyz? Rodzaje osobowości narcystycznej

Osobowość lękliwa – przyczyny

Istnieje kilka teorii tłumaczących to, w jaki sposób wykształcają się cechy osobowości powodujące lękliwość społeczną. Wysoce prawdopodobne jest współdziałanie wielu czynników w etiopatogenezie tego schorzenia.

Osobowość wycofana – najbardziej prawdopodobne przyczyny:

• czynniki genetyczne,
• długotrwałe umniejszanie pewności siebie dziecka przez rodziców lub opiekunów,
• niezaspokajanie potrzeby bliskości dziecka w stosunku do rodziców,
• narażenie na bardzo traumatyczne sytuacje społeczne w dzieciństwie, które naruszyły poczucie własnej wartości.

Trzeba pamiętać, że sytuacje typu: występ dziecka w przedstawieniu i zapomnienie tekstu, nie spowoduje rozwinięcia w przyszłości zaburzeń osobowości. Osobowość unikająca może się rozwinąć jedynie w przypadku często powtarzających się incydentów celowego obniżania poczucia własnej wartości dziecka przez rodziców i rówieśników, a także całkowity brak wsparcia, jednak takie sytuacje mogą tłumaczyć jedynie część przypadków występowania tego zaburzenia.

Osobowość unikająca – cechy

Cechą osobowości unikającej jest niechęć do kontaktów z ludźmi – osobowość lękowa sprawia, że ludzie nią dotknięci boją się tego, że spotkają się z brakiem akceptacji ze strony innych osób, narażą się na śmieszność, nie zostaną pozytywnie odebrani czy zostaną skrytykowani. Prowadzi to do ciągłego napięcia, stresu i poczucia zagrożenia ze strony innych osób.

Pojawiają się również trudności w nawiązywaniu kontaktów społecznych. Strach przed ludźmi powoduje trudności w tworzeniu relacji, zawiązanie przyjaźni możliwe jest tylko wtedy, gdy osoba dotknięta zaburzeniem osobowości jest całkowicie pewna co do pozytywnego jej odbioru.

Cechą osobowości lękliwej jest również obniżone samopoczucie – człowiek, którego cechuje osobowość unikowa chce nawiązywać relacje, ale ze względu na lęk przed ludźmi bardzo często nie jest w stanie ich stworzyć. Prowadzi to do jeszcze większego wycofania, poczucia osamotnienia i smutku.

"Objawem" osobowości unikającej jest również obniżona samoocena ("przeczulenie" na swoim punkcie). Osobowość unikowa charakteryzuje się obniżonym poczuciem własnej wartości, osoby dotknięte tym zaburzeniem uważają się za mniej mądre, ładne czy interesujące.

Osoba z tym zaburzeniem przejawia również dużą wrażliwość na krytykę oraz nie posiada umiejętności podejmowania ryzyka i wychodzenia z inicjatywą.

Osobowość lękliwa – kryteria – jak rozpoznać?

Aby można było rozpoznać osobowość unikającą należy początkowo potwierdzić obecność kryteriów charakterystycznych dla wszystkich zaburzeń osobowości i wykluczyć ich neurologiczną podstawę. W następnym kroku należy potwierdzić obecność przynajmniej 4 z następujących kryteriów:

• poczucie ciągłego niepokoju i napięcia emocjonalnego,
• przekonanie o byciu gorszym niż reszta społeczeństwa,
• koncentrowanie swojej uwagi na krytyce ze strony innych osób,
• trudność w budowaniu związków międzyludzkich,
• unikanie wychodzenia z domu i kontaktów społecznych.

Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne także zaproponowało swoje kryteria, aby rozpoznać osobowość lękliwą konieczne jest zaobserwowanie u pacjenta 4 z 7 poniższych objawów czy typów zachowań: unikanie wybierania zawodów wymagających kontaktów interpersonalnych, trudność w tworzeniu więzi międzyludzkich, duże zahamowania w sferze zachowań intymnych, przywiązywanie bardzo dużej wagi do krytyki, niewchodzenie w nowe relacje społeczne, uważanie siebie za gorszego od innych, niepodejmowanie ryzyka i brak zaangażowania w nowe działania.

Osobowość unikająca – test

Przy rozpoznawaniu zaburzeń osobowości można korzystać także z różnorodnych testów psychologicznych. Stanowią one jednak pewnego rodzaju badanie przesiewowe. Test można łatwo oszukać lub źle zinterpretować zawarte w nim pytania i dlatego pełna diagnoza powinna zostać postawiona na podstawie sumiennie zebranego wywiadu potwierdzającego obecność charakterystycznych objawów i dokładnego badania psychologicznego.

Osobowość lękliwa musi być różnicowana z fobiami społecznymi, które różnią się od niej poczuciem silnego lęku towarzyszącemu konkretnym sytuacjom, a także z innymi zaburzeniami osobowości. Powinna zostać tu wymieniona: osobowość asteniczna – podobna do lękowej jednak charakteryzująca się niepewnością i wahaniami dotyczącymi kontaktów społecznych, a nie całkowitą z nich rezygnacją osobowość zależna – cechująca się z kolei bardzo silną potrzebą znajdowania się pod czyjąś opieką, strachu przed odrzuceniem oraz niechęcią do brania na siebie jakiejkolwiek odpowiedzialności osobowość schizoidalna – osoby lękliwe cierpią z powodu niemożliwości nawiązania kontaktu z innymi, cechy takiej nie przejawiają ludzie z osobowością schizoidalną.

Osobowość unikająca – leczenie – jak sobie radzić i pomóc?

Leczenie osobowości unikającej polega głównie na intensywnej psychoterapii. Terapia powinna być prowadzona przez doświadczonego psychologa lub psychiatrę, który ukończył kurs psychoterapii. Jej celem jest poprawa samooceny pacjenta i pokazanie mu jego prawdziwej wartości. Osoby z osobowością lękową mogą odnosić duże skutki z leczenia, gdyż zauważają swój problem i pragną z nim walczyć. Psychoterapia pozwala na otwarcie się przed terapeutą i zyskanie przekonania o tym, że można komuś zaufać. Na późniejszych etapach leczenia powinno się włączyć zajęcia grupowe, które pozwolą na zaufanie większej ilości osób.

Farmakoterapia może być wskazana w bardzo ciężkich przypadkach. Psychiatra może wówczas przepisać leki przeciwlękowe i przeciwdepresyjne. Nie leczą one jednak podstawowego schorzenia.

Osobowość unikająca w związku

Jak można się domyślać, osobom z tego typu zaburzeniami osobowości towarzyszy strach przed zaangażowaniem, trudności z zaufaniem i lęk przed odrzuceniem. Dodatkowo ludzie przejawiający cechy osobowości lękliwej mają duże zahamowania w sferze kontaktów intymnych, którym towarzyszy uczucie wstydu i problem z pełnym zaufaniem drugiej osobie.

Z tych powodów, osoby dotknięte tym zaburzeniem mają duże problemy ze zbudowaniem związku. Należy pamiętać, że samotność, poczucie wyobcowania i niska samoocena może doprowadzić do rozwinięcia pełnoobjawowej depresji.

Osobowość unikowa – skutki

Przejawianie osobowości unikającej bardzo negatywnie odbija się na całym życiu dotkniętej nią osoby. Pomimo szczerych chęci posiadania przyjaciół czy uczestnictwa w różnych wydarzeniach, jest to całkowicie niemożliwe ze względu na towarzyszące, zaburzonej osobie, lęki.

Problemy pojawiają się także w przypadku takich aspektów życia jak szkoła czy praca – osobowość unikająca nie pozwoli na przejawianie inicjatywy, podejmowanie ryzyka i zawieranie nowych znajomości.