Badania hormonalne – kiedy i jakie warto wykonać?

Rola hormonów w organizmie

Hormony to różnorodne związki organiczne produkowane przez gruczoły dokrewne i komórki gruczołowe. Komórki, tkanki oraz narządy wydzielające hormony tworzą układ zwany układem hormonalnym. Do gruczołów dokrewnych składających się na układ hormonalny człowieka należą: szyszynka, podwzgórze, przysadka, przytarczyce, tarczyca, grasica, nadnercza, trzustka, jajnik, jądro.

Hormony wydzielane przed gruczoły zostają uwolnione do krwi i limfy, co sprawia, że mogą przekazywać informacje komórkom organizmu, które na swojej powierzchni posiadają odpowiednie receptory. Z kolei komórki gruczołowe produkują hormony działające lokalnie. Hormony to nośniki chemiczne informacji przekazywanej między komórkami. Ich głównym zadaniem jest regulacja i koordynacja procesów chemicznych zachodzących w tkankach i komórkach. Hormony spowalniają lub pobudzają dane narządy, a także odpowiadają ze wszystkie procesy fizjologiczne zachodzące w organizmie.

Hormony pełnią w organizmie wiele funkcji, a do najważniejszych z nich zaliczymy:

• działanie na określony narząd lub tkankę;
• regulowanie gospodarki wodnej;
• koordynację procesów biochemicznych;
• przewodzenie bodźców nerwowych;
• utrzymanie prawidłowego środowiska wewnętrznego;
• wpływ na samopoczucie;
• kontrolowanie procesów związanych z funkcjami rozrodczymi.

Najczęstsze badania hormonalne

By stwierdzić ewentualne nieprawidłowości w funkcjonowaniu układu endokrynnego i określić, jakie jest stężenie poszczególnych hormonów, należy wykonać badania hormonalne. Można wybrać się na nie profilaktycznie, a także w przypadku pojawienia się konkretnych dolegliwości, do których zaliczymy:

• nieustanne osłabienie i zmęczenie,
• spadek samopoczucia,
• pogorszenie kondycji skóry,
• przebarwienia na skórze,
• nadmierne owłosienie,
• nadmierną łamliwość paznokci,
• zaburzenia płodności,
• spadek libido,
• spadek siły mięśniowej,
• nasilony zespół napięcia przedmiesiączkowego.

Osoby, które zaobserwują u siebie powyższe objawy, powinny wykonać badania hormonalne, dzięki którym możliwe jest zdiagnozowanie zaburzeń endokrynologicznych. Profil hormonalny powinny w szczególności wykonać kobiety, które planują starać się o dziecko, jak i te, które mają problem z zajściem w ciążę.

Jakie badania wykonać w diagnostyce zaburzeń hormonalnych?

Badania hormonalne u kobiet

Do najczęstszych badań hormonalnych wykonywanych przez kobiety należą:

• Hormon tyreotropowy (TSH) – zbadanie poziomu TSH umożliwia wykrycie problemów z tarczycą. Tyreotropina powoduje zwiększenie przepływu krwi przez tarczycę, a także wydzielanie tyroksyny i trójjodotyroniny. Zbyt duże stężenie TSH może prowadzić do zaburzeń owulacji i problemów z poczęciem dziecka. Może oznaczać niedoczynność tarczycy. Z kolei zbyt niskie stężenie może być wynikiem nadczynności tarczycy.
• Hormon folikulotropowy ( FSH ) – folikulotropina to gonadotropina, która pobudza dojrzewanie pęcherzyków w jajnikach, jest hormonem niezbędnym dla płodności. Ponadto wpływa na wytwarzanie estrogenów i progesteronu przez ciałko żółte. U mężczyzn odpowiada za funkcjonowanie komórek śródmiąższowych jąder odpowiadających za produkcję testosteronu.
• Hormon luteinizujący ( LH ) – luteotropina jest produkowana przez przysadkę mózgową. Wpływa na wytwarzanie progesteronu i estrogenów przez ciałko żółte. Nieprawidłowe stężenie hormonu luteinizującego może być związane z zaburzeniami płodności i zespołem policystycznych jajników. LH u mężczyzn wpływa na funkcjonowanie komórek śródmiąższowych jąder, które produkują testosteron.
• Hormon lipotropowy (LPH) – występuje w postaci beta lipotropiny i gamma lipotropiny. Wzmaga trawienie tłuszczy i uwalnia wolne kwasy tłuszczowe do krwi.
• Prolaktyna (PRL) – pobudza ciałko żółte do produkcji estrogenu i progesteronu, hormonów, których brak może spowodować bezpłodność i doprowadzić do problemów z równowagą hormonalną.
• Estradiol (E2) – jest głównym estrogenem. Ma wpływ na pracę jajników i jajeczkowanie. Stężenie estradiolu w organizmie pozwala określić, kiedy kobieta jajeczkuje. Wskazaniem do wykonania badania są zaburzenia cyklu miesiączkowego, zaburzenia okresu pokwitania, czy kontrola owulacji indukowanej lekami.
• Testosteron – to główny androgen. Zbyt wysoki poziom testosteronu może powodować zaburzenia miesiączkowania, przybieranie na wadze, czy nadmierne owłosienie w nietypowych dla kobiety miejscach.

Nie zapominajmy też o menopauzie, która powinna skłonić do wykonania badań hormonalnych. Menopauza to zatrzymanie cyklu miesiączkowego. Najczęściej rozpoczyna się u kobiet między 45. a 55. rokiem życia. By jednoznacznie stwierdzić, czy zatrzymanie menstruacji świadczy o menopauzie, należy wykonać badania.

Badania hormonalne przy menopauzie to:

• FSH (folikulotropina),
• LH (hormon luteinizujący),
• estradiol,
• prolaktyna,
• hormony tarczycy (TSH, FT3, FT4).

Badania hormonalne u mężczyzn

Badania hormonalne powinny wykonywać nie tylko kobiety, ale też mężczyźni. Badania hormonalne dla mężczyzn to:

• Testosteron całkowity, wolny – testosteron produkowany w jądrach jest męskim hormonem, który odpowiada za np. budowę ciała, barwę głosu czy owłosienie. Wpływa na libido i płodność, a także przebieg procesu spermatogenezy. Stymuluje produkcję krwinek czerwonych.
• TSH i fT4 – hormon tyreotropowy (FSH) nadzoruje pracę tarczycy, a fT4 jest hormonem produkowanym bezpośrednio przez tarczycę.
• Estradiol (E2) – hormon, który u mężczyzn produkowany jest w nadnerczach i jądrach. I choć u mężczyzn jest go zdecydowanie mniej niż u kobiet, to zachowanie równowagi hormonalnej ma wpływ na płodność i zmniejsza ryzyko chorób układu sercowo-naczyniowego.
• Prolaktyna (PRL) – odpowiada za stymulację jąder do produkcji testosteronu, a tym samym ma pływ na aktywność seksualną.

Kiedy wykonać badania hormonalne?

Zacznijmy od tego, że badania hormonalne należy wykonać na pewno wtedy, gdy zaobserwujemy u siebie objawy zaburzeń układu endokrynologicznego. Otrzymane wyniki pomogą postawić diagnozę i ukierunkują leczenie.

Jak przygotować się do badań hormonalnych? Badania wymagają pewnego przygotowania, ale zgłaszanie się do laboratorium na czczo nie jest konieczne. Niektóre badania (TSH, prolaktyna, testosteron) – z uwagi na zmiany stężenia w ciągu dnia – najlepiej wykonać z rana. Dobrze jest kilka dni przed badaniem hormonów, a w szczególności prolaktyny, unikać dużego wysiłku i stresu.

W którym dniu cyklu robić badania hormonalne? Badania hormonalne najlepiej wykonać w każdej fazie cyklu. Między 3. a 5. dniem cyklu oznacza się fazę folikularną. Czasami zaleca się powtórzenie badań w trakcie owulacji, czyli mniej więcej 12-14 dni przed spodziewaną miesiączką. Kolejne badania należy przeprowadzić w 21. dniu cyklu. Na wiarygodność wyników badań hormonalnych mają też wpływ przyjmowane leki, dlatego przed ich wykonaniem warto skonsultować się z lekarzem.

Ile kosztują badania na poziom hormonów?

Koszt pojedynczego badania hormonalnego wynosi najczęściej od kilkunastu do kilkudziesięciu złotych. Cena uzależniona jest od rodzaju oznaczanego hormonu i od placówki, w której badanie zostanie wykonane. Pakiet badań hormonalnych to już koszt kilkuset złotych.

W większości przypadków badania hormonalne mogą zostać sfinansowane przez Narodowy Fundusz Zdrowia (NFZ), pod warunkiem że lekarz ginekolog wypisze odpowiednie skierowanie.

Normy i interpretacja wyników

Cykl miesięczny składa się z dwóch faz: folikularnej i lutealnej. Mniej więcej w połowie cyklu ma miejsce owulacja, czyli pęknięcie pęcherzyka Graffa i uwolnienie komórki jajowej. Pierwszy dzień cyklu, czyli początek krwawienia menstruacyjnego, to początek fazy folikuralnej.

Wyniki badań wykonanych w laboratorium zależne są od dnia cyklu, w którym zostały przeprowadzone. Na wydruku znajdują się normy dla danego hormonu w poszczególnych dniach cyklu. Widnieje też zakres referencyjny dla menopauzy. Jednak nawet przy znajomości wartości referencyjnych, wyniki badań hormonalnych najlepiej pokazać lekarzowi.

Interpretacja wyników badań hormonalnych dla kobiet

Estrogen

• faza folikularna: 0-587 pmol/l
• owulacja: 124-1468 pmol/l
• faza lutealna: 101-110 pmol/l
• menopauza: 0-110 pmol/l

Zbyt niskie stężenie estrogenu może świadczyć o takich chorobach, jak zespół policystycznych jajników lub o problemach z przysadką mózgową. Z kolei zbyt wysokie stężenie może wskazywać na niedoczynność tarczycy, problemy z wątrobą lub nowotwór jajników.

Prolaktyna

• 5-25 ng/ml – norma
• >25 ng/ml – nieregularne miesiączki i cykle bezowulacyjne
• >50 ng/ml – może dojść do zatrzymania miesiączki

Progesteron

• faza folikularna: 0,28 – 0,72 ng/ml
• owulacja: 0,64 – 1,63 ng/ml
• faza lutealna: 4,71 – 18,0 ng/ml

Zbyt niski poziom progesteronu może być związany z brakiem owulacji, ciążą pozamaciczną lub stanem przedrzucawkowym. Z kolei zbyt wysoki poziom obserwowany jest w zespole policystycznych jajników, torbielach i innych naroślach na jajnikach, czy w niewydolności wątroby.

Hormon luteinizujący

• faza folikularna: 1,1 – 11,6 mlU/ml
• owulacja: 17 – 77 mlU/ml
• faza lutealna: 0 – 14,7 mlU/ml
• menopauza: 11,3 – 39,8 mlU/ml

W przypadku zbyt wysokiego poziomu LH w fazie folikularnej zaleca się wykonanie badania hormonów tarczycy.

Hormon folikulotropowy

• faza folikularna: 2,8 – 11,3 mlU/ml
• owulacja: 5,8 – 21,0 mlU/ml
• faza lutealna: 1,2 – 9,0 mlU/ml
• menopauza: 21,7 -153 mlU/ml.

Zbyt wysokie stężenie hormonu folikulotropowego może wskazywać na niewydolność jajników. Zbyt niski poziom to niedoczynność: tarczycy, podwzgórza lub przysadki mózgowej.