Czym jest niedoczynność tarczycy?
Tarczyca wydziela dwa główne hormony, czyli trójjodotyroninę (T3) oraz tyroksynę (T4). Są to kluczowe substancje dla prawidłowej regulacji metabolizmu, temperatury ciała, pracy serca, układu rozrodczego i wielu innych procesów biologicznych. Bez ich odpowiedniej ilości praca całego organizmu jest rozregulowana.
Niedoczynnością tego narządu (lub fachowo hipotyreozą) nazywamy stan, w którym ilość produkowanych hormonów jest zbyt mała lub hormony te nie są w stanie działać prawidłowo. Kiedy ich stężenie jest zbyt niskie, metabolizm zwalnia, co prowadzi do wystąpienia szeregu objawów.
Rodzaje niedoczynności tarczycy
Wydzielanie hormonów przez tarczycę jest ściśle powiązane z pracą przysadki i podwzgórza. Jej niedoczynność można podzielić ze względu na to, czy problem dotyczy samej tarczycy czy narządów, które nią sterują. Jako inne kryterium przyjmuje się też fakt, czy występują symptomy niedoczynności, czy pozostaje ona bezobjawowa.
Zgodnie z tym wyróżniamy:
niedoczynność tarczycy pierwotną – gdy przyczyną jest dysfunkcja tarczycy,
niedoczynność tarczycy wtórną – gdy przyczyną jest dysfunkcja przysadki,
niedoczynność tarczycy trzeciorzędową (najrzadszą) – gdy przyczyną jest dysfunkcja podwzgórza,
oraz:
niedoczynność tarczycy subkliniczną – czyli bezobjawową, której towarzyszy prawidłowy poziom hormonów tarczycy, jednak poziom TSH jest podwyższony – ten rodzaj może w przyszłości przerodzić się w postać objawową,
niedoczynność tarczycy jawną – gdy występują objawy niedoczynności.
Przeczytaj również:
Choroba Hashimoto – objawy, leczenie, badania i rokowanie
Przyczyny niedoczynności tarczycy
Wyróżniamy wiele przyczyn niedoczynności tarczycy, jednak zdecydowanie najczęstszą w naszej populacji jest przewlekłe autoimmunologiczne zapalenie tarczycy (choroba Hashimoto), w której dochodzi do powstawania przeciwciał uszkadzających komórki odpowiedzialne za produkcję hormonów i występuje niedobór hormonów tarczycy.
Do pozostałych przyczyn zaliczamy:
Inne rodzaje zapaleń tarczycy.
Chirurgiczne usunięcie tarczycy lub jej części.
Leczenie jodem promieniotwórczym (np. z powodu nowotworu).
Napromienianie okolicy szyi lub głowy promieniami rentgenowskimi.
Nadmierne stosowanie środków kontrastowych lub leków zawierających jod, np. amiodaron.
Zażywanie leków hamujących funkcję tarczycy (m.in. lit, fenytoina, nitroprusydek sodu),
Znaczny niedobór jodu w środowisku – obecnie jest to rzadka przyczyna z uwagi na powszechne jodowanie soli kuchennej. Z tego też powodu nie trzeba koniecznie jeździć nad morze, żeby uzupełnić niedobory tego pierwiastka, gdyż jego wchłanianie z powietrza jest znikome.
Choroby okolicy przysadki (nowotwory, choroby zapalne, miażdżyca naczyń).
Niektóre operacje neurochirurgiczne.
Urazy głowy przebiegające z uszkodzeniem przysadki lub podwzgórza.
Przeczytaj również:
Niedoczynność tarczycy u dzieci – przyczyny, objawy, leczenie, dieta
Objawy niedoczynności tarczycy
Jak wspomnieliśmy, niedoczynność tarczycy dotyka cały organizm. Nawiązując do opisu typowego chorego, możemy wyróżnić następujące oznaki tej choroby:
przyrost masy ciała, osłabienie, zmęczenie i zmniejszona tolerancja wysiłku, senność,
łatwe marznięcie, duża wrażliwość na chłód,
skóra sucha, zimna, blada, o żółtawym zabarwieniu, zmniejszona potliwość, obrzęk powodujący pogrubienie rysów twarzy (szczególnie pod oczami),
włosy suche, łamliwe i przerzedzone, wypadanie brwi,
spowolnienie akcji serca, tendencja do niskiego ciśnienia tętniczego krwi, mroczki przed oczami po szybkim wstaniu,
ochrypły, matowy głos z powodu powiększenia języka,
przewlekłe zaparcia, problemy żołądkowo-jelitowe,
parestezje – wrażenie drętwienia, kłucia, mrowienia skóry bez wyraźnej przyczyny,
pogorszenie wydolności fizycznej, bóle mięśni, obrzęki wokół kolan i kostek,
zaburzenia miesiączkowania u kobiet (zmiany długości cyklu, obfite lub skąpe miesiączki),
niepłodność i osłabienie libido,
zaburzenia wzwodu u mężczyzn,
pogorszenie nastroju, objawy depresji.
Czasami może pojawić się tzw. wole, czyli powiększenie tarczycy wyczuwalne w dolnej części szyi. W bardzo ciężkich przypadkach niedoczynność tarczycy prowadzi do zagrażającej życiu śpiączki.
Jak wygląda osoba z niedoczynnością tarczycy?
To, jak wygląda osoba z niedoczynnością tarczycy, zależy od stopnia nasilenia choroby. W przypadku mało zaawansowanej choroby lub dobrze leczonej, objawy mogą być niewidoczne lub widoczne tylko w niewielkim stopniu. Natomiast jeśli choroba jest w pełni rozwinięta lub pozostaje nieleczona, pewne cechy wyglądu i zachowania mogą się zmieniać.
Osoba z niedoczynnością tarczycy sprawia wrażenie ospałej, zmęczonej i mało dynamicznej. Jej twarz staje się lekko opuchnięta (szczególnie wokół oczu) i blada. Skóra jest sucha, szorstka. Włosy mają tendencję do wypadania. Widać to bardzo dobrze na brwiach, których zewnętrzna część często ulega przerzedzeniu. Co więcej, osoby z niedoczynnością tarczycy łatwo przybierają na wadze, mimo braku zmian w diecie czy aktywności fizycznej. Mogą im także doskwierać obrzęki na noga
Przeczytaj również:
Guz tarczycy 3 cm – jak wygląda (zdjęcie), czy operować?
Niedoczynność tarczycy – objawy psychiczne
Objawy problemów z tarczycą mogą dotyczyć także sfery psychicznej pacjenta. Okazuje się, że zarówno niedoczynność, jak i nadczynność tarczycy może wiązać się z wystąpieniem symptomów charakterystycznych dla stanów depresyjnych, choroby afektywnej dwubiegunowej, nawracających wahań nastrojów. Działa to także w odwrotnym kierunku – objawy chorób tarczycy związane z zaburzeniami hormonów tarczycowych mogą wystąpić w przypadku zdiagnozowanych zaburzeń psychicznych. Nie mają one jednak podłoża tarczycowego.
Do psychicznych objawów niedoczynności tarczycy zalicza się:
obniżenie nastroju, niekiedy wystarczająco ciężkie, by spełnić kryteria rozpoznania depresji,
ogólne spowolnienie,
przewlekłe uczucie zmęczenia i obniżona tolerancja wysiłku,
zaburzenia koncentracji,
zaburzenia poznawcze,
problemy z pamięcią,
nadmierna senność,
zmniejszony apetyt,
obniżone libido.
Podobieństwo objawów niedoczynności tarczycy i zaburzeń o podłożu psychogennym jest przesłanką do przeprowadzenia dokładnej diagnostyki różnicującej.
Dlaczego niedoczynność tarczycy powoduje wzrost masy ciała?
Niedoczynność tarczycy (hipotyreoza) to stan, w którym organizm nie produkuje wystarczającej ilości hormonów. Te wytwarzane w gruczole tarczycowym odpowiedzialne są między innymi za prawidłowy przebieg procesów przemiany materii. Gdy tarczyca produkuje zbyt mało hormonów, dochodzi do spowolnienia metabolizmu. To z kolei zwiększa ryzyko wzrostu masy ciała i nadwagi.
Dodatkowo w tkance podskórnej, mięśniach i w innych komórkach organizmu zaczynają odkładać się substancje zwane fibronektynami i glikozaminoglikanami, które łatwo pochłaniają wodę. W efekcie dochodzi do rozwoju tak zwanego obrzęku śródmiąższowego. Pojawia się przyrost masy ciała, którego przyczyną jest gromadzenie wody w organizmie, co dodatkowo powoduje uczucie ciężkości, obrzmienia i tycia.
Na niedoczynność tarczycy częściej chorują kobiety. Jeżeli do problemów z tarczycą dołączą inne zaburzenia hormonalne, np. te, które są charakterystyczne dla okresu menopauzy, wówczas ryzyko rozwoju nadwagi wzrasta jeszcze bardziej. Łagodna niedoczynność tarczycy bardzo często nie jest zdiagnozowana. Dlatego też przybieranie na masie przez dłuższy czas i bez wyraźnej przyczyny powinno skłonić lekarza do zlecenia pacjentowi badań hormonalnych mogących wykluczyć stan hipotyreozy.
Przeczytaj również:
USG tarczycy – wskazania, przygotowanie, przebieg badania, wyniki, cena
Badania na tarczycę – wyniki w niedoczynności gruczołu tarczowego
Jak przebiega rozpoznanie niedoczynności tarczycy? Diagnostyka niedoczynności tarczycy ukierunkowana jest na określenie źródła i stopnia nasilenia choroby. Rozpoznanie stawia się na podstawie jednoczesnego stwierdzenia charakterystycznych objawów i typowych odchyleń w badaniach laboratoryjnych.
Przed badaniem tarczycy w celu postawienia prawidłowej diagnozy niezwykle ważne jest zebranie szczegółowego wywiadu. Jego celem jest nie tylko odnalezienie charakterystycznych dla niedomogi tarczycy objawów, ale również pozyskanie informacji, które mogłyby wskazywać na specyficzne źródło dolegliwości (np. choroby tarczycy lub choroby autoimmunologiczne w rodzinie, choroby innych narządów dokrewnych czy obecność chorób, których leczenie może skutkować hamowaniem czynności tarczycy).
Podejrzenie niedoczynności tarczycy potwierdza się wykonaniem badań dodatkowych. Pierwszym krokiem jest zwykle badanie poziomu TSH oraz hormonów tarczycowych – fT3 i fT4.
Dla najczęstszej postaci niedoczynności tarczycy (niedoczynności pierwotnej) charakterystyczne jest podwyższone TSH współistniejące zwykle z niskim fT4. Ponieważ w sytuacji niedoboru hormonów następuje nasilona konwersja fT4 do fT3 w tkankach obwodowych, fT3 bywa w tych przypadkach prawidłowe.
W niedoczynności tarczycy wtórnej i trzeciorzędowej najczęściej poziom TSH jest niski lub prawidłowy. Dodatkowe parametry laboratoryjne oznacza się po stwierdzeniu specyficznych wskazań – np. w przypadku podejrzenia choroby Hashimoto wykonuje się oznaczenie poziomu autoprzeciwciał przeciwtarczycowych – tzw. anty-TPO (przeciwciała przeciwko tyreoperoksydazie tarczycowej).
W uzasadnionych przypadkach postępowanie diagnostyczne poszerzyć można o badania obrazowe, jak USG tarczycy czy badanie rezonansem magnetycznym (ocena budowy tarczycy, ocena okolicy przysadki mózgowej i podwzgórza, poszukiwanie ewentualnych powikłań choroby), EKG i inne badania dodatkowe.
Stan, w którym poziom TSH jest podwyższony, pomimo braku typowych objawów i prawidłowego poziomu hormonów tarczycy nazywamy subkliniczną niedoczynnością tarczycy. Świadczy ona o zmniejszonej rezerwie funkcjonalnej narządu i ryzyku rozwoju pełnoobjawowej niedoczynności tarczycy.
Przeczytaj również:
Laserowe usuwanie guzów tarczycy – wskazania, przeciwwskazania, skuteczność, zdjęcie po zabiegu
Niedoczynność tarczycy w ciąży – TSH, objawy, wpływ na dziecko
Prawidłowy poziom hormonów tarczycy konieczny jest na każdym etapie rozwoju ciąży – od zapłodnienia do samego porodu, jak również w okresie przedkoncepcyjnym („przedciążowym”) oraz poporodowym. Niedoczynność tarczycy jest jedną z najczęstszych przyczyn niepłodności i wielokrotnych poronień.
Niedoczynność tarczycy w ciąży często bywa przyczyną zaburzeń rozwojowych płodu (szczególnie wrażliwa jest płodowa tkanka mózgowa, która może ulec nieodwracalnemu uszkodzeniu), jak również powikłań okołoporodowych (np. przedwczesnego oddzielenia łożyska) oraz prowadzi do zwiększenia śmiertelności okołoporodowej.
U dzieci matek z nieleczoną niedoczynnością tarczycy rozwija się często tzw. wrodzony zespół niedoboru jodu – przebiegający z niedorozwojem umysłowym, dawniej zwany kretynizmem tarczycowym. Z tego względu wskazane jest u kobiet ciężarnych oraz planujących ciążę prowadzenie szczególnie ścisłego nadzoru nad funkcją tarczycy. Dotyczy to zarówno kobiet ze stwierdzoną wcześniej niedoczynnością tarczycy, jak i kobiet zdrowych.
Pierwsze badanie poziomu TSH w ciąży przeprowadza się na pierwszej wizycie (zwykle między 4. i 8. tygodniem ciąży) lub jeszcze przed zajściem w ciążę. Norma TSH jest w tym okresie węższa niż dla populacji ogólnej, dla której wynosi 0.4-4 mIU/ml.
Już stwierdzenie poziomu powyżej 2.5 mIU/ml przed zajściem w ciążę lub w I trymestrze oraz powyżej 3 mIU/ml w II i III trymestrze wystarczy do rozpoznania utajonej niedoczynności tarczycy.
Inaczej niż w populacji ogólnej, nawet subkliniczna niedoczynność tarczycy wymaga w każdym przypadku leczenia substytucyjnego, którego celem jest przywrócenie prawidłowego poziomu hormonów i powrót TSH do zakresu wartości referencyjnych. Również odmiennie niż w populacji ogólnej podczas leczenia niedoczynności tarczycy w ciąży konieczna jest doustna suplementacja jodu w postaci jodku potasu. U kobiet z niedoczynnością tarczycy stwierdzoną przed ciążą może być konieczne zmodyfikowanie dawek przyjmowanej lewotyroksyny.
Noworodki z wrodzoną niedoczynnością tarczycy zagrożone są wystąpieniem poważnych zaburzeń rozwoju, w tym znacznym upośledzeniem inteligencji. Badania wykazały, że wczesne wdrożenie leczenia pozwala u tych dzieci zmniejszyć nasilenie następstw choroby. Z tego względu w ramach programu badań przesiewowych u każdego noworodka pomiędzy 3. i 5. dniem życia dokonuje się badania TSH w surowicy.
Przeczytaj również:
Lekarz od tarczycy – jak się nazywa, co leczy i kiedy udać się na wizytę?
Jak leczy się niedoczynność tarczycy?
Ponieważ niedoczynność tarczycy jest związana z niedoborem jej hormonów, leczenie tej choroby zazwyczaj nie stanowi większego problemu i polega na doustnym uzupełnianiu brakujących hormonów w postaci tabletek. W tym celu wykorzystuje się preparaty lewotyroksyny, obecnej na rynku pod wieloma nazwami handlowymi.
Terapią tego schorzenia zajmują się zwykle endokrynolodzy, jednak w wielu przypadkach lekarze rodzinni też mają odpowiednie doświadczenie w tym zakresie. Dawka leku jest dobierana przez lekarza indywidualnie dla każdego pacjenta.
Zazwyczaj rozpoczyna się od najmniejszej dostępnej dawki, stopniowo ją zwiększając w zależności od potrzeb. Trzeba pamiętać, aby nie modyfikować samodzielnie dawki lewotyroksyny, gdyż można doprowadzić do jej przedawkowania.
Preparat zażywa się rano na czczo, około 30 minut przed śniadaniem. Poprawa samopoczucia występuje zazwyczaj dopiero po kilku tygodniach stosowania. Suplementację prowadzi się z reguły do końca życia, chyba że wystąpią przesłanki do jej zaprzestania. Chorzy najczęściej nie wymagają pobytu w szpitalu, a jedynie regularnej kontroli w poradni endokrynogicznej lub u lekarza rodzinnego (raz na kilka miesięcy). Do monitorowania efektów leczenia mierzy się poziom TSH oraz hormonów fT3, fT4 we krwi.
Przeczytaj również:
Rak tarczycy – objawy, przerzuty, leczenie, rokowanie
Czy po lekach na niedoczynność tarczycy się chudnie?
U osoby zmagającej się z niedoczynnością tarczycy wprowadzenie suplementacji lewotyroksyny może doprowadzić do zmniejszenia masy ciała. Jest to spowodowane przyspieszeniem wyjściowo spowolnionych procesów metabolicznych organizmu, usunięciem nadmiaru zgromadzonej wody w postaci obrzęków oraz często zwiększeniem aktywności ruchowej. Efekty te różnią się indywidualnie. Zależą od poziomu aktywności, stosowanej diety, wieku i chorób towarzyszących. Należy podkreślić, że lewotyroksyna nie jest lekiem odchudzającym i nie powinna być stosowana w tym celu przez osoby zdrowe. Grozi to poważnymi powikłaniami w postaci zaburzeń rytmu serca, drgawek, stanu padaczkowego i śpiączki.
Dieta w niedoczynności tarczycy
Zalecenia dietetyczne w niedoczynności tarczycy nie odbiegają się w dużym stopniu od zasad typowej zdrowej, zbilansowanej diety. Najważniejszymi aspektami są:
zachowanie odstępu około 30-60 minut od zażycia lewotyroksyny do spożycia posiłku,
ograniczenie spożycia warzyw kapustnych (np. brukselki, kapusty, brokuła, kalafiora), soi oraz orzeszków ziemnych. Zawierają one sporą ilość substancji hamujących produkcję hormonów tarczycy. Nie trzeba ich jednak całkowicie eliminować.
Poza tym, osoby chorujące na niedoczynność tarczycy powinny pamiętać o jedzeniu dużej ilości warzyw (najlepiej do każdego posiłku), produktów pełnoziarnistych, unikać przetworzonej żywności, cukrów prostych, słodzonych napojów, dbać o odpowiednią ilość białka, pić min. 1,5-2 l płynów na dobę. Warto także pamiętać o jedzeniu świeżych ryb morskich co najmniej raz w tygodniu. Dzięki temu łatwiej utrzymać prawidłową masę ciała.
współpraca: lek. Miłosz Turkowiak, lek. Agnieszka Dziubosz
