Budowa przysadki mózgowej
Przysadka mózgowa jest częścią ośrodkowego układu nerwowego. Stanowi niewielką wypustkę mózgu zlokalizowaną w tzw. siodle tureckim – specjalnym zagłębieniu w czaszce chroniącym ją przed wszelkimi uszkodzeniami. W uproszczeniu można powiedzieć, że znajduje się zaraz za oczodołami. Organ ten dzieli się anatomicznie i funkcjonalnie na dwa płaty – przedni i tylny. Płat przedni przysadki (o większych rozmiarach) jest zbudowany z kilku rodzajów komórek gruczołowych tzn. produkujących i wydzielających hormony. Każdy z typów jest odpowiedzialny za inny hormon. Będą one szerzej opisane w dalszej części artykułu. Płat tylny, zwany inaczej „częścią nerwową przysadki”, ma nieco inną budowę. Sam nie produkuje hormonów. Funkcjonalnie jest połączony wąskim lejkiem przysadki z podwzgórzem, które jest swoistym „centrum dowodzenia” układu hormonalnego ludzkiego organizmu. Strukturę tego płata, zamiast komórek gruczołowych, tworzą zakończenia komórek nerwowych (neuronów) magazynujące wazopresynę i oksytocynę. To właśnie w podwzgórzu dochodzi do ich produkcji, a płat tylny odpowiada jedynie za ich uwalnianie do krwi, skąd są transportowane do całego ciała.
Przysadka mózgowa – funkcje
Aby się dowiedzieć, do czego służy przysadka, należy ogólnie zrozumieć, w jaki sposób działa układ hormonalny. W organizmie człowieka wygląda to następująco – dla zobrazowania i uproszczenia możemy posłużyć się przykładem: „dyrektora”, „kierownika” i „pracowników”. „Pracownikami” są narządy wydzielające hormony wywierające bezpośredni efekt na organizm. Należą do nich:
Tarczyca – wydziela tyroksynę i trójjodotyroninę wpływające na ogólny metabolizm organizmu.
Kora nadnerczy – wydziela m.in. kortyzol, czyli hormon stresu i hormony biorące udział w gospodarce mineralnej (np. aldosteron).
Jądra u mężczyzn/ jajniki u kobiet – wydzielają odpowiednio testosteron i estrogeny odpowiadające za rozwój cech płciowych i płodność.
Przysadka mózgowa jako „kierownik” wydziela hormony pobudzające te narządy do wydzielania hormonów docelowych:
Tyreotropinę (TSH; hormon tyreotropowy) – pobudza tarczycę.
Adrenokortykotropinę (ACTH) – pobudza korę nadnerczy.
Folikulotropinę (FSH) oraz lutropinę (LH) – pobudzające jądra i jajniki.
Ostatecznie podwzgórze pełniąc funkcję „dyrektora”, wydziela tzw. liberyny i statyny, może więc pobudzać lub hamować przysadkę do wydzielania swoich hormonów. Te wzajemne połączenia jako całość nazywane są fachowo układem podwzgórzowo-przysadkowym regulującym pracę całego ciała. Dzięki niemu możliwe jest prawidłowe funkcjonowanie organizmu.
Oprócz wyżej wymienionych substancji przysadka wydziela także inne hormony, które działają bezpośrednio na inne narządy. Należą do nich:
Hormon wzrostu (GH) – jak sama nazwa wskazuje, odpowiada za pobudzanie mięśni i kości do wzrostu, szczególnie u dzieci i młodzieży.
Prolaktyna – jej zadaniem jest rozwój gruczołów mlekowych, produkcja mleka po porodzie, ale reguluje także działanie hormonów płciowych, również u mężczyzn.
Wazopresyna (hormon antydiuretyczny) – odpowiada za utrzymywanie prawidłowej ilości wody w organizmie, zmniejsza ilość wydalanego moczu, zwiększa ciśnienie krwi, zabezpieczając przed odwodnieniem.
Oksytocyna – zwana „hormonem miłości.” Pełni wiele ciekawych funkcji. Do najważniejszych z nich należy pobudzanie macicy do skurczów w trakcie porodu. Natomiast po porodzie pomaga w tworzeniu więzi rodzicielskiej między rodzicami a dzieckiem. Badania dowodzą, że bierze także udział w tworzeniu się więzi między partnerami. Uwalniana jest podczas przytulania, dotykania i w trakcie seksu.
Jak więc widać, przysadka mózgowa jest w organizmie kluczowym narządem umożliwiającym funkcjonowanie całego organizmu. Bez niej prawidłowa regulacja pracy całego ciała byłaby niemożliwa, a cały układ hormonalny byłby rozstrojony.
Czy chora przysadka boli? Czy daje inne objawy?
Przysadka sama w sobie nie ma nerwów czuciowych, nie może zatem boleć. Dolegliwości bólowe mogą (lecz nie muszą) pojawić się, gdy dojdzie do jej znacznego powiększenia np. w przypadku gdy się pojawią guzy przysadki. Na przykład guz nowotworowy, który uciska sąsiadujące z przysadką nerwy wzrokowe. Zdarza się, że chory odczuwa to jako ból głowy, lecz na pierwszy plan wysuwają się zaburzenia wzroku – np. ubytki w polu widzenia czy problemy z odróżnianiem barw.
Jeśli guz jest bardzo duży, wówczas mogą wystąpić nudności i wymioty (szczególnie rano), a także problemy neurologiczne, np.: zaburzenia czucia, opadanie powieki, niedowład mięśni twarzy, całkowita utrata wzroku.
Objawy te są mało charakterystyczne. Występują także w wielu innych chorobach, a ich przyczyn może być mnóstwo, dlatego przy ich wystąpieniu należy zawsze skonsultować się z lekarzem. Oprócz tego chora przysadka powoduje szereg problemów hormonalnych, które zostaną opisane w dalszej części artykułu.
Choroby przysadki mózgowej
Do najczęstszych chorób przysadki mózgowej zaliczamy łagodne nowotwory zwane gruczolakami. Gruczolaki poza uciskiem na sąsiednie struktury w mózgu mogą wydzielać różne hormony, wpływając na cały organizm. Gruczolaki mogą się dzielić na:
Wydzielające prolaktynę – jest to najczęściej spotykany gruczolak przysadki. Nadmiar prolaktyny prowadzi do zaburzeń miesiączkowania u kobiet, zaburzeń płodności, problemów z libido oraz nadmiernego wycieku mleka z piersi u kobiet karmiących. Część z tych objawów może wystąpić zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet.
Wydzielające hormon wzrostu (GH, somatotropina) – nadmiar hormonu wzrostu – jak sama nazwa wskazuje – może prowadzić do nienaturalnie wysokiego wzrostu. Taki stan nazywamy gigantyzmem. Jednak dochodzi do tego tylko wtedy, gdy gruczolak wystąpi w wieku dziecięcym lub w okresie dojrzewania, gdy nie doszło jeszcze do zakończenia procesu wzrastania. Jeśli taki gruczolak występuje u osób dorosłych, obraz choroby wygląda nieco inaczej. Objawia się: powiększeniem twarzy, warg, nosa, małżowin usznych, dłoni i stóp. Pierwszym znakiem choroby może być potrzeba częstej wymiany obuwia na większy rozmiar, co powinno wzbudzić podejrzenia. Z kolei niedobór hormonu wzrostu u dzieci jest przyczyną spowolnionego wzrostu, a u dorosłych dodatkowo powoduje osłabienie mięśni i zmęczenie.
Wydzielające adrenokortykotropinę (ACTH) – nadmiar adrenokortykotropiny może doprowadzić do zespołu Cushinga. Objawia się on otyłością, szczególnie brzuszną, oraz: względnie szczupłymi kończynami, zaokrągleniem i zaczerwienieniem twarzy, rozstępami na skórze, trądzikiem, cukrzycą oraz u kobiet nadmiernym owłosieniem w okolicach typowo męskich (twarz, klatka piersiowa, ręce, plecy).
Nieczynne hormonalnie – nieprodukujące hormonów.
Niedoczynność przysadki mózgowej – tą nazwą określamy stan, gdy przysadka produkuje zbyt mało hormonów lub przestaje wydzielać je całkowicie. Problem może dotyczyć wszystkich hormonów lub tylko wybranych np. tyreotropiny (TSH) pobudzającej do pracy tarczycę. Prowadzi to do sytuacji, w której narządy docelowe nie są pobudzane do pracy i nie wydzielają swoich hormonów. Wywołuje to objawy, wśród których najczęściej występują:
osłabienie,
przewlekłe zmęczenie,
utrata masy ciała,
zaburzenia cyklu miesiączkowego,
niepłodność, problemy z potencją,
zanik owłosienia łonowego i pod pachami,
brak laktacji po porodzie,
tendencja do niskiego ciśnienia tętniczego i mroczków przed oczami po nagłym wstaniu z pozycji leżącej,
blada, sucha skóra,
łatwe marznięcie – szczególnie dłoni i stóp,
opóźnienie wzrastania u dzieci.
Z kolei zespół pustego siodła to choroba o nietypowo brzmiącej nazwie polegająca na zmniejszeniu rozmiarów przysadki w badaniach obrazowych, która prawidłowo powinna wypełniać siodło tureckie, czyli zagłębienie kości klinowej czaszki. Sprawia to wrażenie, jakby było ono puste lub niecałkowicie wypełnione. Przyczyny choroby są złożone. Często zespół ten pozostaje bezobjawowy, ale może manifestować się: przewlekłymi bólami głowy, zaburzeniami widzenia lub niedoczynnością przysadki, której objawy zostały opisane wcześniej.
Leczenie chorób przysadki mózgowej
Gdy choroba przysadki przebiega bezobjawowo – np. mały gruczolak niewydzielający hormonów czy zespół pustego siodła – wystarczające okazują się obserwacja i regularne badania kontrolne. W leczeniu guzów wydzielających hormony stosuje się leki hamujące ten proces lub zmniejszające ich poziom we krwi.
Gdy gruczolak jest duży, rośnie szybko lub jego aktywność hormonalna jest wysoka, wówczas może zajść potrzeba chirurgicznego usunięcia przysadki, które zlikwiduje przyczynę dolegliwości.
Gdy gruczolak jest duży, rośnie szybko lub jego aktywność hormonalna jest wysoka, wówczas może zajść potrzeba chirurgicznego usunięcia przysadki, które zlikwiduje przyczynę dolegliwości. Czasami, gdy sama operacja okazuje się być niewystarczająca, w uzupełnieniu leczenia stosuje się radioterapię, czyli naświetlanie okolicy przysadki promieniami rentgenowskimi. Z kolei leczenie niedoczynności przysadki – z którą wiąże się niedobór konkretnych hormonów – polega na uzupełnianiu ich brakującej ilości dzięki: tabletkom, zastrzykom lub plastrom. W en sposób choroba może być dobrze kontrolowana. Chory powinien pozostawać pod stałą opieką endokrynologa lub chirurga.
