Hormony tropowe przysadki mózgowej – rodzaje i ich funkcje
Hormony tropowe są wydzielane przez przysadkę mózgową (gruczoł dokrewny) pod wpływem działania podwzgórza. Ich główną rolą jest kontrola wydzielania hormonów przez docelowe narządy dokrewne: jądra, jajniki, tarczycę i korę nadnerczy, a także udział w metabolizmie.
Hormony tropowe przysadki mózgowej to:
hormon tyreotropowy (TSH),
hormon adrenokortykotropowy (ACTH),
hormon luteinizujący (LH),
hormon folikulotropowy (FSH),
melanotropina (MSH),
somatotropina (hormon wzrostu),
lipotropina (LPH).
Przeczytaj również:
Choroby przysadki mózgowej – przyczyny, rodzaje, objawy, jak leczyć
Hormon tyreotropowy (TSH)
Hormon tyreotropowy (TSH) kontroluje wytwarzanie i wydzielanie przez tarczycę tyroksyny (T4) i trójjodotyroniny (T3), które z kolei odpowiadają za nasilenie procesów metabolicznych zachodzących w organizmie.
Homeostaza hormonalna tej osi kontrolowana jest przez ujemne sprzężenie zwrotne:
podwzgórze aktywuje przysadkę mózgową, wydzielając tyreoliberynę (TRH),
przysadka uwalnia TSH, który pobudza tarczycę do pracy,
wzrost stężenia hormonów tarczycy we krwi hamuje wydzielanie TRH, a tym samym TSH,
gdy poziom hormonów tarczycy obniży się, podwzgórze wznawia wytwarzanie TRH, a przysadka – TSH.
Prawidłowy poziom TSH mieści się w granicy 0,4–4,0 mU/l, przy czym coraz częściej pojawiają się doniesienia, że wartości te są zawyżone i dla optymalnego funkcjonowania wartość TSH nie powinna przekraczać 2,0 mU/l. Normy dla TSH są inne dla dzieci oraz kobiet w ciąży.
W przypadku zbyt niskich wartości TSH mówi się o klinicznej niedoczynności tarczycy, z kolei za wysoki poziom hormonu tyreotropowego wskazuje na nadczynność gruczołu. Potwierdzona niedoczynność wymaga suplementowania syntetycznych hormonów tarczycy, zaś w nadczynności stosuje się leki blokujące wytwarzanie hormonów tarczycowych.
Przeczytaj również:
Hormony płciowe u kobiet i u mężczyzn – funkcje, działanie
Hormon adrenokortykotropowy (ACTH)
Hormon adrenokortykotropowy (ACTH) stymuluje korę nadnerczy do produkcji glikokortykosteroidów, w tym kortyzolu, który odgrywa kluczową rolę w regulacji metabolizmu i układu odpornościowego (regulacja reakcji zapalnej), a także odpowiedzi na stres. Jak w tym przypadku wygląda regulacja na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego?
Podwzgórze aktywuje przysadkę mózgową, wydzielając kortykoliberynę (CRH).
Przysadka uwalnia ACTH, który pobudza nadnercza do aktywności hormonalnej.
Wzrost stężenia hormonów nadnerczy we krwi hamuje wydzielanie CRH, a tym samym ACTH.
Gdy poziom hormonów nadnerczy obniża się, podwzgórze wznawia wytwarzanie CRH, a przysadka – ACTH.
Poziom ACTH ulega naturalnym wahaniom w cyklu dobowym. W diagnostyce zaleca się zwykle oznaczenie go rano (między 8.00 a 9.00) – o tej porze za prawidłową uznaje się wartość ACTH nieprzekraczającą 18 pmol/l (< 80 pg/µl).
Z niedoborem ACTH związana jest choroba Addisona – niewydolność nadnerczy objawiająca się przewlekłym zmęczeniem, spadkiem masy ciała, niskim ciśnieniem tętniczym i przebarwieniami skóry. Z kolei nadmiar ACTH prowadzi do zespołu Cushinga – nadczynności nadnerczy prowadzącej do nadmiernej produkcji kortyzolu i związanej z tym otyłości brzusznej, nadciśnienia, osłabienia mięśni i osteoporozy.
Przeczytaj również:
Zaburzenia hormonalne – objawy. Jak wyregulować? Leki
Hormon luteinizujący (LH)
Hormon luteinizujący (LH) u kobiet odpowiada za wystąpienie owulacji, wspiera również powstawanie ciałka żółtego, które wydziela progesteron niezbędny do utrzymania ciąży. U mężczyzn zaś LH pobudza produkcję testosteronu przez komórki Leydiga w jądrach.
LH, podobnie jak inne hormony tropowe, jest produkowany przez przysadkę mózgową, a proces ten kontrolowany jest przez uwalnianą przez podwzgórze gonadoliberynę (GnRH).
U kobiet wzrost stężenia LH prowadzi do owulacji – uwolnienia dojrzałej komórki jajowej gotowej do zapłodnienia. Po jajeczkowaniu pęknięty pęcherzyk jajnikowy przekształca się w ciałko żółte, które wytwarza hormony – progesteron i estradiol. Związki te oddziałują na podwzgórze, hamując wydzielanie GnRH, a tym samym LH. Dzięki temu mechanizmowi organizm zapobiega nadmiernemu wydzielaniu LH, co mogłoby prowadzić do nieregularnych cykli owulacyjnych.
U mężczyzn zaś LH stymuluje wytwarzanie testosteronu. Jego wysoki poziom we krwi stanowi sygnał dla podwzgórza i przysadki mózgowej do zmniejszenia wydzielania GnRH i LH. Taki mechanizm regulacji poziomu testosteronu zapobiega jego nadprodukcji i zaburzeniom w układzie rozrodczym mężczyzny.
Prawidłowy poziom LH dla mężczyzn wynosi od 1,5 do 9,2 mlU/ml (jednak dokładne normy mogą różnić się między laboratoriami), u kobiet zaś stężenie LH waha się w zależności od fazy cyklu, najwyższe wartości przyjmując w fazie owulacyjnej (nawet do 120 mlU/ml).
Brak równowagi w wydzielaniu LH może prowadzić do zaburzeń owulacji i cyklu miesiączkowego, problemów z płodnością (u kobiet i mężczyzn), zaburzeń w dojrzewaniu płciowym, a także do zespołu policystycznych jajników (PCOS) i przedwczesnej menopauzy.
Przeczytaj również:
Amylina – hormon i lek. Jaką funkcję pełni i jaki ma związek z cukrzycą?
Hormon folikulotropowy (FSH)
Hormon folikulotropowy (FSH) u kobiet reguluje dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych oraz zmiany zachodzące w endometrium, u mężczyzn zaś stymuluje spermatogenezę, czyli proces, w którym powstają plemniki.
U kobiet rosnące stężenie FSH stymuluje wytwarzanie estradiolu i inhibiny, które promują rozwój komórek ziarnistych jajnika, prowadząc do obniżenia poziomu FSH i zapobiegając rozwojowi dodatkowych pęcherzyków (selekcja pęcherzyka dominującego). Po owulacji ciałko żółte wydziela estradiol i progesteron, które oddziałując na podwzgórze, hamują wydzielanie gonadoliberyny, aktywującej przysadkę do produkcji FSH.
U mężczyzn wydzielanie FSH regulowane jest głównie przez inhibinę B, produkowaną przez komórki Sertoliego, która hamuje aktywność przysadki. Dodatkowo testosteron i jego konwersja do estradiolu wpływają na oś podwzgórze-przysadka, regulując wydzielanie GnRH i hormonu luteinizującego (LH), co pośrednio wpływa także na poziom FSH.
Stężenie FSH u kobiet zmienia się w zależności od fazy cyklu miesiączkowego, najwyższy poziom osiągając w fazie owulacyjnej, a także po menopauzie. U dorosłych mężczyzn stężenie FSH utrzymuje się zaś na stabilnym poziomie w granicach od ok. 4 do 25 mIU/ml.
Jako że wydzielanie zarówno FSH, jak i LH kontrolowane jest przez GnRH, poziomy tych hormonów są ze sobą ściśle powiązane.
Nieprawidłowości w wydzielaniu FSH powodują zaburzenia owulacji i miesiączkowania, problemy z płodnością, spadek libido oraz nieprawidłowy rozwój narządów płciowych.
Przeczytaj również:
Mózg – budowa, funkcje, choroby
Melanotropina (MSH)
Melanotropiny to rodzina hormonów peptydowych, do których zalicza się α-MSH, β-MSH i γ-MSH. Melanotropina oddziałuje na komórki barwnikowe znajdujące się w skórze, w których pobudza proces melanogenezy – tworzenia melaniny. Barwnik ten powoduje ciemnienie skóry, wspiera również adaptację wzroku do widzenia w ciemności.
Wydzielanie melanotropiny jest hamowane przez hormony nadnerczy (kortyzol, adrenalinę), pobudzane zaś przez promieniowanie UV i hormon uwalniający kortykotropinę.
Somatotropina (hormon wzrostu)
Somatotropina jest hormonem uwalnianym przez przedni płat przysadki mózgowej. Jego głównym działaniem jest aktywacja somatomedyn (insulinopodobnych czynników wzrostu) i pobudzanie wzrostu kości, mięśni i narządów oraz przyrostu masy ciała. Somatotropina wpływa również na metabolizm, podwyższając poziom glukozy we krwi oraz nasilając lipolizę.
Uwalnianie somatotropiny regulowane jest przez dwa hormony: somatoliberynę (działanie pobudzające) i somatostatynę (działanie hamujące).
Zbyt wysokie stężenie somatotropiny leży u podstaw akromegalii i gigantyzmu, z kolei jej niedobór prowadzi do karłowatości.
Przeczytaj również:
Gadzi mózg – czym jest i za co odpowiada?
Lipotropina (LPH)
Lipotropina odpowiada za regulację metabolizmu tłuszczów: nasila lipolizę, zwiększając stężenie wolnych kwasów tłuszczowych we krwi. Wyróżnia się β-LPH (o dłuższym łańcuchu aminokwasowym) oraz γ-LPH (o krótszym łańcuchu aminokwasowym). Pochodnymi β-LPH są endorfiny o działaniu przeciwbólowym. Dokładne działanie lipotropiny nie zostało w pełni poznane, nie ustalono również norm stężenia we krwi.
