Co to jest FSH?
FSH (folikulotropina, hormon folikulotropowy) jest hormonem wydzielanym przez przysadkę mózgową. Wraz z innym hormonem przysadkowym (LH, czyli lutropiną) stanowi istotny element osi koordynującej i regulującej działanie gonad (jajników i jąder). Szczególnie wyraźnie wpływ ten zaznacza się u kobiet, u których odpowiednie zmiany poziomu FSH i LH warunkują prawidłowy przebieg cyklu miesiączkowego, owulacji, procesu zapłodnienia i rozwoju ciąży.
W warunkach fizjologicznych oś ta regulowana jest na zasadzie tzw. ujemnych sprzężeń zwrotnych. Oznacza to, że estrogeny (produkowane przez jajniki pod wpływem stymulacji przez FSH i LH uwolnione z przysadki) dostają się do krwi i po dotarciu do podwzgórza i przysadki mózgowej łączą się z jej receptorami, hamując wydzielanie LH i FSH. Ponieważ poziom FSH w krwi jest bardziej stabilny i łatwiejszy do zbadania niż LH, właśnie folikulotropinę wykorzystuje się w większości przypadków do oceny funkcjonowania osi podwzgórze-przysadka-jajniki. Jednocześnie jego stężenie zmienia się znacznie w przebiegu cyklu miesiączkowego, dlatego powinno być badane w określonym momencie, zwykle 3. dniu cyklu.
To też może Cię zainteresować: Estradiol – normy u kobiet i mężczyzn
Wysokie FSH w menopauzie
Jak wspomniano wyżej, poziom FSH zależny jest od działania osi podwzgórze-przysadka-jajniki, a więc od sprawnej komunikacji między centralnym układem nerwowym i jajnikami. Innymi słowy, przysadka wysyła do jajników „polecenie” produkcji hormonów płciowych (estrogenów) i oczekuje „meldunku wykonania zadania” w postaci wzrostu stężenia tych hormonów. W przypadku jego braku, sygnał wysyłany jest nadal, z coraz większym nasileniem.
Takie właśnie zjawisko pojawia się u kobiet w okresie klimakterium (menopauzy), które w swojej istocie polega na stopniowym wygaszaniu czynności jajników z coraz słabszą ich odpowiedzią na stymulację hormonu FSH. U większości kobiet ma to miejsce w okolicach 45.–55. roku życia. Badanie FSH u kobiet w tym wieku wykazuje zwykle podwyższone wyniki (chociaż bywają one w tym okresie zmienne), natomiast w ciągu kilku lat po menopauzie FSH pozostaje na stałym wysokim poziomie.
Przeczytaj również:
Hormony tropowe – czyli jakie? Ich znaczenie, działanie
Kiedy bada się poziom FSH? Jakie są wskazania?
Badanie poziomu FSH wykonuje się zazwyczaj łącznie z innymi badaniami hormonalnymi. Wskazania obejmują głównie:
- podejrzenie zaburzeń płodności (FSH u mężczyzn również gra istotną rolę w regulacji czynności jąder, dlatego badanie wykonuje się także przy problemach z płodnością u panów);
- cechy nieprawidłowego dojrzewania (opóźnionego, przyspieszonego, jego braku), które zależy od zadziałania szeregu czynników hormonalnych, w tym zmian wydzielania FSH i LH, w odpowiednim czasie i z odpowiednim nasileniem;
- zaburzenia cyklu miesiączkowego, który ściśle zależy od zmian stężeń gonadotropin (FSH i LH);
- podejrzenie istnienia zaburzeń genetycznych (np. zespołu Turnera, zespołu Klinefeltera), w których zaburzona jest odpowiedź gonad na stymulację FSH;
- stwierdzenie niezstąpienia jąder;
- podejrzenie istnienia gruczolaka przysadki mózgowej – nowotworu, który może wydzielać między innymi hormon FSH.
Dzięki opisanemu wyżej mechanizmowi wzrostu poziomu FSH, badanie znajduje zastosowanie również w menopauzie. Ponieważ poziom FSH w tzw. perimenopauzie jest zmienny, badanie to najbardziej wiarygodne jest dopiero po ostatecznym ustaniu miesiączkowania. Szczególne znaczenie ma w tzw. menopauzie przedwczesnej, czyli występującej przed 40. roku życia oraz w przypadkach, gdy rozpoznanie menopauzy wyłącznie na podstawie objawów jest niepewne. Badanie FSH można w tym przypadku wykonać w warunkach domowych przy pomocy testu paskowego i próbki moczu.
Czytaj również: Postmenopauza – co to jest? Jakie są objawy okresu pomenopauzalnego?
Jak wygląda badanie FSH?
Badanie poziomu FSH można wykonać z próbki krwi żylnej lub orientacyjnie w warunkach domowych z próbki moczu. Pobranie próbki krwi przebiega podobnie jak w przypadku innych badań – nakłuwa się żyłę sterylną igłą, najczęściej w zgięciu łokciowym, po czym pobiera się krew do probówki. Bardzo istotne jest, aby ustalić wcześniej z lekarzem sposób przygotowania do badania i poinformować go o wszystkich pobieranych lekach i suplementach diety. Niektóre z nich (np. środki antykoncepcyjne) mogą w istotny sposób wpływać na wynik badania i lekarz może zalecić czasową zmianę dawkowania.
Ważne jest także dokładne ustalenie terminu badania FSH w przypadku kobiet – w przypadku obecności cykli miesiączkowych poziom hormonu jest zmienny w zależności od momentu cyklu. Zwykle próbkę pobiera się w 3. dniu od początku cyklu (w praktyce w 3. dniu krwawienia). W niektórych przypadkach lekarz może zlecić podanie pewnych leków przed właściwym badaniem i kilkukrotne oznaczanie poziomu FSH i innych hormonów w ciągu kolejnych dni (tzw. testy stymulacyjne lub dynamiczne).
Badanie poziomu FSH z moczu jest łatwym do wykonania w domu testem, który z pewnym prawdopodobieństwem pozwala podejrzewać dokonaną menopauzę. Test ten polega na użyciu specjalnego testera (nieco podobnego do testera ciążowego) w postaci paska, w którym w odpowiednim miejscu nanosi się kilka kropel moczu (najlepiej pierwszego po przebudzeniu, koniecznie zebranego do osobnego pojemnika – nie badamy moczu z toalety). Na pasku pojawiają się prążki odpowiadające orientacyjnemu poziomowi FSH lub informujące o nieprawidłowym wykonaniu testu. Testy domowe nie nadają się jednak do badania FSH w innych wskazaniach i są znacznie mniej dokładne niż testy z krwi.
FSH – norma
Wartości prawidłowe w przypadku FSH zależą od wielu czynników, w tym zwłaszcza od wieku, płci i fazy cyklu miesiączkowego. Ponadto mogą różnić się nieznacznie między laboratoriami (zakresy wartości prawidłowych przyjętych w danej placówce powinny być zamieszczone na wydruku badania).
Normy FSH dla kobiet:
- faza folikularna – poniżej 12 IU/l;
- owulacja – od 20 do 90 IU/l;
- faza lutealna – poniżej 10 IU/l.
Dla mężczyzn także określony został prawidłowy poziom FSH. Norma w przypadku panów mieści się w granicach 4 do 25 IU/l.
U kobiet miesiączkujących za poziom podwyższony przyjmuje się zwykle wartość powyżej 9,6 IU/l w pierwszej fazie cyklu. Po menopauzie dopuszcza się znacznie wyższe wartości – FSH uznaje się za podwyższone, gdy przekracza 188 IU/l.
W testach paskowych poziom wysoki oznacza pojawienie się prążka w polu testowym (szczegóły zależne od testu, podane w instrukcji dołączonej do opakowania).
Wysokie FSH – co oznacza przekroczenie normy hormonu FSH?
Interpretacja wysokiego poziomu FSH – również w przypadku testów paskowych – powinna być dokonana w porozumieniu z lekarzem, w kontekście obecnych objawów i wyników innych badań. Podwyższony FSH związany jest zwykle z obecnością zaburzeń na którymś z etapów osi podwzgórze-przysadka-gonady. W większości przypadków jest wynikiem pogarszającej się czynności jajników lub jąder, będącej istotą zjawiska menopauzy i (słabiej wyrażonej) andropauzy.
Menopauza u kobiet między 45. i 55. rokiem życia nie jest powodem do niepokoju, jednak rozsądnym pomysłem jest udanie się w tym okresie do lekarza – może on zaproponować leczenie zmniejszające nasilenie uciążliwych objawów wypadowych (np. napadów gorąca, drażliwości) i zapobiegające rozwojowi chorób występujących po menopauzie, związanych z utratą ochronnego działania estrogenów. Leczenie takie nazywamy hormonalną terapią zastępczą.
Wszystkie pozostałe przypadki podwyższonego poziomu FSH, szczególnie gdy towarzyszą im niepokojące objawy, bezwzględnie wymagają konsultacji lekarskiej w celu wykluczenia poważnych chorób (np. gruczolaka przysadki).
