Żelazo – co to za mikroelement?
Żelazo należy do tak zwanych mikroelementów – oznacza to, że musi być ono dostarczane codziennie w niewielkich ilościach, aby umożliwić optymalne funkcjonowanie tkanek i narządów. Dzienne zapotrzebowanie na żelazo wynosi od kilku do kilkunastu miligramów i zależne jest od takich czynników, jak: wiek, płeć czy ciąża. W organizmie największa ilość żelaza znajduje się w hemoglobinie – białku czerwonych krwinek, które umożliwia pobieranie tlenu w płucach i oddawanie go w tkankach. Podobną funkcję spełnia żelazo, współtworząc białko mięśniowe mioglobinę, która umożliwia mięśniom pobieranie z krwi niezbędnego do ich prawidłowej pracy tlenu.
Żelazo umożliwia także działanie wielu enzymów. W przewodzie pokarmowym wchłaniane jest przede wszystkim w dwunastnicy, gdzie w największej ilości znajdują się specjalnie przystosowane do tego białka transportowe. W standardowych warunkach wchłonięciu ulega zaledwie około 10 proc. dostarczonego żelaza. Wartość ta może być modyfikowana w niewielkim stopniu w przypadku niedotlenienia lub innych stanów zwiększonego zapotrzebowania oraz przez inne substancje obecne w posiłkach. W tym miejscu warto dodać, że żelazo hemowe jest lepiej wchłaniane i występuje m.in. w produktach zwierzęcych (np. wołowina, cielęcina), zaś niehemowe – w produktach roślinnych (np. buraki, pietruszka czy groch).
Po wchłonięciużelazo transportowane jest we krwi przez transferynę, magazynowane jest natomiast głównie w wątrobie w postaci związanej z białkiem ferrytyną. Oznaczenie poziomu żelaza we krwi polega na pomiarze ilości żelaza związanego z transferyną.
Przeczytaj również:
Niska hemoglobina – o czym świadczy niski poziom hemoglobiny?
Poziom żelaza a anemia
Wśród wskazań do oznaczenia poziomu żelaza w surowicy krwi wyróżniamy diagnozowanie i różnicowanie rodzaju niedokrwistości. Anemią nazywamy stan obniżenia poniżej normy liczby czerwonych krwinek i hemoglobiny; niedostateczne dostarczanie żelaza z posiłkami lub zaburzenia jego wchłaniania z przewodu pokarmowego prowadzą do powstania najczęstszej niedokrwistości – tzw. anemii z niedoboru żelaza (niedoborowa).
Jej podstawowymi objawami są: bladość skóry i błon śluzowych, osłabienie i senność, łamliwość włosów i paznokci, zapalenie kącików ust, przyspieszony rytm serca; silne obniżenie poziomu żelaza może objawiać się spaczonym apetytem – np. na glinę; do innych rodzajów niedokrwistości należą anemie pokrwotoczne, anemie wynikające z zaburzonej produkcji czerwonych krwinek w szpiku oraz spowodowane nasilonym niszczeniem erytrocytów.
Inny wskazaniem do badania żelaza w surowicy krwi jest podejrzenie stanu „przeładowania” żelazem; zbyt duże gromadzenie żelaza w organizmie może objawiać się w postaci bólu stawów, męczliwości, bólu brzucha, a w ciężkich przypadkach marskością wątroby, cukrzycą i uszkodzeniem mięśnia sercowego.
Warto zaznaczyć, że poziom żelaza w surowicy krwi oznaczany jest zwykle razem z innymi parametrami gospodarki żelazowej – takimi jak poziom ferrytyny czy TIBC (całkowita zdolność wiązania żelaza).
Przeczytaj również:
Wysoki poziom hemoglobiny (hemoglobinemia) – objawy, przyczyny, leczenie
Żelazo we krwi – jak wygląda badanie?
Poziom żelaza oznacza się, wykonując badanie krwi. Ze względu na to, że poziom żelaza w surowicy zmienia się w znaczący sposób w ciągu doby, może on wzrastać po posiłkach oraz ponieważ często istnieje potrzeba kilkukrotnego wykonania badania – próbka powinna zostać pobrana rano na czczo.
Warto poinformować lekarza o przyjmowanych lekach i aktualnych chorobach, ponieważ niektóre z nich mogą wpływać na wynik oznaczenia. W przypadku nosicielstwa patogenów przenoszonych przez krew – takich jak wirus HIV, HBV czy HCV – należy poinformować o tym personel odpowiedzialny za pobranie krwi. Pozwoli to na zachowanie adekwatnych środków bezpieczeństwa.
Jeżeli wynik żelaza w surowicy jest prawidłowy, a objawy utrzymują się (zmęczenie, bladość, osłabienie) – warto wykonać panel gospodarki żelazowej: ferrytyna, TSAT (transferrin saturation), TIBC, w razie potrzeby także rozpuszczalny receptor transferryny (sTfR).
Żelazo – norma
Przy zachowaniu zalecanych warunków pobierania próbki do badania, norma żelaza we krwi powinna mieścić się w zakresie 60–180 μg/ml, co jest równoznaczne z wynikiem 11–33 μmol/l. Czasami przyjmuje się, że dolną granicą wartości prawidłowych dla mężczyzn jest 70 μg/ml. Wartości referencyjne mogą różnić się nieznacznie w zależności od zastosowanej do oznaczania metody, dlatego razem z wynikiem laboratorium podaje przyjęty zakres prawidłowy.
Przybliżone wartość referencyjne dla podstawowych parametrów gospodarki żelazowej:
| Parametr | Kobiety dorosłe | Mężczyźni dorośli | Ciąża* |
|---|---|---|---|
| Żelazo (surowica) | ok. 60–150 µg/dl (≈11–27 µmol/l) | ok. 70–180 µg/dl (≈12–33 µmol/l) | potrzeby rosną o ~25 % |
| Ferrytyna | zwykle >15–30 ng/ml | podobnie lub nieco wyżej | bardziej restrykcyjne kryteria (np. <30 ng/ml może wskazywać niedobór) |
| Transferryna-saturacja (TSAT) | <20 % może świadczyć o niedoborze | <20 % podobnie | – |
Niedobór żelaza – co to znaczy?
Jak już wcześniej wspomniano, najczęstszym zastosowaniem testu na poziom żelaza we krwi jest różnicowanie rodzajów niedokrwistości. W niedokrwistości niedoborowej oraz niedokrwistości chorób przewlekłych w wynikach obserwuje się zwykle niskie żelazo. Wynikać ono może z wielu przyczyn, z których wymienić należy między innymi:
- krwawienia – zwłaszcza przewlekłe i długotrwałe (np. w przypadku menstruacji; żelazo tracone jest razem z hemoglobiną zawartą w czerwonych krwinkach; sytuacja taka może pojawić się również u osób regularnie oddających honorowo krew);
- niedostateczną podaż żelaza w diecie (obserwujemy ją w przypadku nieprawidłowej diety bądź w różnorodnych zaburzeniach wchłaniania);
Zwiększone zapotrzebowanie (obserwowane na przykład w przypadku zapotrzebowania na żelazo w ciąży i podczas intensywnego wzrostu). Również w chorobach przewlekłych, jak np. reumatoidalne zapalenie stawów, niewydolność nerek czy choroba nowotworowa, różnorodne mechanizmy doprowadzają do obniżonego żelaza we krwi.
Przeczytaj również:
Poziom hemoglobiny (HGB, Hb) – co oznacza niski i wysoki w morfologii?
Podwyższone żelazo a niedokrwistość
Podwyższone żelazo może być związane z niedokrwistością hemolityczną, megaloblastyczną, syderoblastyczną czy aplastyczną. Obserwowana jest również w przypadku wielokrotnych przetoczeń koncentratu krwinek czerwonych (tzw. przetoczeń krwi), w zespołach mielodysplastycznych i w niektórych zaburzeniach genetycznych – np. w hemochromatozie wrodzonej, związanej z nadmiernym wchłanianiem żelaza z pokarmów.
Wysokie żelazo we krwi prowadzi do gromadzenia się tego mikroelementu w tkankach, co wywoływać może różnorodne zaburzenia. W przypadku wystąpienia objawów wskazujących na zatrucie żelazem, wykazanie jego podwyższonego stężenia w krwi jest pomocne do ostatecznego postawienia rozpoznania.
Warto mieć na uwadze, że pełną wartość diagnostyczną wyniki żelaza w surowicy uzyskują, kiedy można je odnieść do pozostałych parametrów gospodarki żelazowej.
Co robić, gdy wynik jest poza normą?
Niski poziom żelaza często wskazuje na niedobór żelaza lub utratę żelaza. Należy rozważyć:
-
źródło utraty (np. przewlekłe krwawienie, menstruacja, oddawanie krwi),
-
pogorszone wchłanianie (np. choroba celiakii, gastrektomia),
-
zwiększone zapotrzebowanie (ciąża, okres wzrostu, trening sportowy).
Wszystkie te czynniki należy uwzględnić w konsultacji z lekarzem.
Podwyższony poziom żelaza może wskazywać na przeciążenie żelazem (np. Hemochromatoza pierwotna), częste przetoczenia krwi, destrukcję erytrocytów lub inne stany patologiczne – przy takich wynikach najczęściej wykonuje się dalsze badania: transferrinę, TSAT, ferrytynę, badania genetyczne w kierunku hemochromatozy.
W obu przypadkach (niski lub wysoki wynik) istotna jest interpretacja w kontekście całego obrazu klinicznego, a nie samej jednej liczby.
Poziom żelaza – najczęściej zadawane pytania
Jakie są normy żelaza we krwi dla kobiet i mężczyzn?
Normy mogą różnić się w zależności od laboratorium, jednak ogólnie przyjmuje się:
-
kobiety: ok. 60–150 µg/dl (≈ 11–27 µmol/l),
-
mężczyźni: ok. 70–180 µg/dl (≈ 12–33 µmol/l).
U kobiet w ciąży poziom żelaza często spada z powodu zwiększonego zapotrzebowania organizmu. Warto interpretować wynik razem z ferrytyną i saturacją transferryny (TSAT).
Czy niski poziom żelaza zawsze oznacza anemię?
Nie zawsze. Niedobór żelaza może występować bez rozwiniętej anemii – wówczas hemoglobina może być jeszcze prawidłowa, ale ferrytyna (wskaźnik zapasów żelaza) jest już obniżona. To tzw. ukryty niedobór żelaza, który może powodować zmęczenie, spadek koncentracji czy osłabienie.
Czy można mieć anemię przy prawidłowym poziomie żelaza?
Tak. W tzw. anemii chorób przewlekłych (ACD) żelazo w surowicy może być prawidłowe lub nawet podwyższone, ale jest „zablokowane” w makrofagach i nie może być wykorzystane przez organizm. W takim przypadku ferrytyna bywa prawidłowa lub zwiększona, a saturacja transferryny niska.
Jak przygotować się do badania poziomu żelaza?
Badanie najlepiej wykonać rano na czczo, po 8–12 godzinach od ostatniego posiłku. Warto poinformować lekarza o przyjmowanych suplementach żelaza, ponieważ mogą one chwilowo zwiększyć wynik. Nie należy wykonywać badania w czasie infekcji, gorączki lub bezpośrednio po wysiłku fizycznym.
Co może powodować niski poziom żelaza mimo prawidłowej diety?
Przyczyny mogą obejmować:
-
utratę żelaza (np. obfite miesiączki, krwawienia z przewodu pokarmowego),
-
zaburzenia wchłaniania (celiakia, choroba Leśniowskiego-Crohna, stosowanie inhibitorów pompy protonowej),
-
zwiększone zapotrzebowanie (ciąża, karmienie piersią, intensywny trening).
Jak długo trzeba suplementować żelazo, by wyrównać niedobór?
Standardowo leczenie trwa 3–6 miesięcy, ale zależy od przyczyny i stopnia niedoboru. Nawet po normalizacji hemoglobiny należy kontynuować suplementację jeszcze przez ok. 3 miesiące, by odbudować zapasy (ferrytynę). Kontrola efektów terapii powinna odbyć się po 8–12 tygodniach.
Czy żelazo można przedawkować?
Tak – nadmiar żelaza jest toksyczny dla tkanek i może prowadzić do uszkodzenia wątroby, trzustki czy serca. Nie należy stosować preparatów żelaza bez konsultacji z lekarzem. Przewlekłe przeciążenie żelazem występuje np. w hemochromatozie pierwotnej, którą potwierdzają badania genetyczne.
Czy dieta może wystarczyć, aby uzupełnić niedobór żelaza?
W łagodnym niedoborze – często tak. Żelazo z produktów zwierzęcych (hemowe) wchłania się 3–5 razy lepiej niż z roślinnych. Dla lepszego wchłaniania warto łączyć źródła żelaza z witaminą C (np. mięso + warzywa). Przy większych niedoborach lub zaburzeniach wchłaniania konieczna jest suplementacja.
Czy kawa i herbata wpływają na wchłanianie żelaza?
Tak. Napary zawierają taniny i polifenole, które ograniczają wchłanianie żelaza niehemowego (roślinnego).
Zaleca się unikać picia kawy lub herbaty 1–2 godziny przed i po posiłku lub przyjęciu suplementu żelaza
Jakie objawy mogą wskazywać na zbyt wysoki poziom żelaza?
Typowe objawy to:
-
zmęczenie, bóle stawów, uczucie ciężkości w nadbrzuszu,
-
ciemnienie skóry, spadek libido, zaburzenia rytmu serca,
-
podwyższone próby wątrobowe.
Czy suplementy żelaza różnią się skutecznością?
Tak. Preparaty żelaza hemowego są lepiej wchłaniane niż niehemowe. Doustne sole żelaza (np. siarczan, glukonian) mają różną biodostępność i tolerancję. Nowoczesne preparaty z otoczką lub w postaci kompleksów żelaza z aminokwasami mogą powodować mniej działań niepożądanych ze strony przewodu pokarmowego.
Czy osoby aktywne fizycznie częściej mają niedobór żelaza?
Tak. Intensywny wysiłek powoduje mikrourazy, zwiększoną utratę żelaza z potem i moczem, a także tzw. „hemolizę wysiłkową”. Dlatego sportowcy (zwłaszcza kobiety biegające długodystansowo) są grupą ryzyka i powinni regularnie kontrolować morfologię, ferrytynę i TSAT.
Czy niski poziom żelaza wpływa na zdrowie psychiczne?
Tak, niedobór żelaza może prowadzić do obniżenia nastroju, problemów z koncentracją i sennością.
Żelazo uczestniczy w produkcji dopaminy i serotoniny, dlatego jego niedobór wiąże się ze zwiększonym ryzykiem depresji, szczególnie u kobiet.
Kiedy należy zgłosić się do lekarza?
Jeśli wynik żelaza lub ferrytyny jest poza normą, utrzymują się objawy (bladość, zmęczenie, kołatanie serca) lub istnieją czynniki ryzyka (np. utrata krwi, dieta roślinna, choroby przewlekłe), warto skonsultować się z lekarzem. Lekarz może zlecić dalsze badania: morfologię, ferrytynę, TIBC, TSAT, badanie stolca na krew utajoną, a w razie potrzeby – gastroskopię lub kolonoskopię.
współpraca: redakcja Wylecz.to
