Anemia (niedokrwistość) - objawy, przyczyny i leczenie anemii

Co to jest anemia? Definicja i podstawowe informacje

Anemia oznacza obniżenie stężenia hemoglobiny (Hb) poniżej ustalonych norm dla danej grupy. Zgodnie z kryteriami WHO niedokrwistość u dorosłych rozpoznaje się, gdy Hb < 13 g/dl u mężczyzn, < 12 g/dl u kobiet (a u kobiet w ciąży < 11 g/dl). Często towarzyszy temu zmniejszona liczba erytrocytów (czerwonych krwinek) oraz obniżony hematokryt. Na podstawie poziomu hemoglobiny ocenia się także ciężkość anemii: wyróżnia się łagodną (Hb ok. 10–12 g/dl u kobiet, 10–13 g/dl u mężczyzn), umiarkowaną (8–9,9 g/dl), ciężką (6,5–7,9 g/dl) oraz zagrażającą życiu (< 6,5 g/dl) niedokrwistość.

Czerwone krwinki produkowane są nieustannie w szpiku kostnym – do ich wytwarzania organizm potrzebuje m.in. żelaza, witaminy B₁₂ oraz kwasu foliowego. Hemoglobina zawarta w krwinkach umożliwia przenoszenie tlenu, nadając jednocześnie krwi czerwony kolor. Niedobór któregokolwiek z kluczowych składników (np. żelaza) upośledza produkcję erytrocytów i prowadzi do anemii. Warto podkreślić, że organizm stara się zapobiegać anemii poprzez odzyskiwanie żelaza ze zużytych krwinek i gromadzenie jego zapasów w ferrytynie. Dlatego niedokrwistość rozwija się najczęściej powoli – dopiero gdy deficyty są znaczne lub utrata krwi przekracza zdolności kompensacyjne ustroju.

Anemia może mieć charakter przejściowy i odwracalny (np. przy niedoborach żywieniowych) albo przewlekły, związany z chorobą podstawową. W skrajnych przypadkach, gdy stężenie hemoglobiny spada bardzo nisko, stan ten zagraża życiu pacjenta.

Czy anemia jest groźna?

Łagodna niedokrwistość często przebiega skąpoobjawowo, ale pogarsza ogólną kondycję organizmu (np. zmniejsza wydolność fizyczną). Cięższe postaci mogą prowadzić do niewydolności serca, omdleń, a u osób starszych zwiększają ryzyko zaburzeń poznawczych i zgonu. U kobiet w ciąży nieleczona anemia zwiększa ryzyko powikłań okołoporodowych (m.in. poronienia, krwotoków, przedwczesnego porodu) oraz może upośledzać rozwój płodu. Z tego względu bardzo ważne jest wczesne wykrycie niedokrwistości i ustalenie jej przyczyny.

Przeczytaj również:

Niedokrwistość mikrocytarna (anemia mikrocytarna)

Objawy anemii

Objawy anemii wynikają ze zbyt małej ilości tlenu przenoszonego do komórek ciała. To, jak bardzo są one widoczne, zależy od przyczyny tego stanu i szybkości pojawienia. Gwałtowna utrata krwi, na przykład wskutek krwotoku, powoduje silne, wyraźne objawy. Natomiast anemia z powodu powolnej utraty niewielkiej ilości czerwonych krwinek, jak przy wrzodach żołądka, może mieć subtelny przebieg.

Najczęściej zauważane objawy to:

• zmęczenie i uczucie ogólnego osłabienia,
• bladość,
• szybkie i/lub nieregularne bicie serca,
• brak oddechu, wrażenie braku powietrza,
• ból w klatce piersiowej,
• zawroty głowy,
• problemy z koncentracją i kojarzeniem,
• bóle głowy.

Objawy są mało specyficzne dlatego początkowo, lekka anemia bywa niezauważona, często uznana za zwykłe przemęczenie. Jednak wraz z narastaniem niedoboru czerwonych krwinek, objawy stają się coraz poważniejsze. Anemia w zależności od postaci i przebiegu, może być odwracalnym i krótkotrwałym stanem lub długą chorobą, prowadzącą nawet do śmierci.

Najczęstszym bezpośrednim powodem anemii jest niski poziom żelaza w organizmie, mikroelementu niezbędnego do produkcji białka – hemoglobiny, która będąc w czerwonych krwinkach przenosi tlen. Niewielkie obniżenie poziomu hemoglobiny może zostać wykryte dopiero podczas rutynowych badań, na przykład u lekarza medycyny pracy lub przy oddawaniu krwi do banku krwiodawstwa. Jeśli przy okazji takich badań zostanie wykryte takie zaburzenie, należy się udać do odpowiedniego specjalisty.

W zależności od przyczyny niedokrwistości mogą pojawić się też dodatkowe symptomy. I tak przy niedoborze żelaza często obserwuje się:

• Łamliwość i wypadanie włosów oraz kruche paznokcie (płytki paznokci mogą stać się blade, z podłużnymi prążkami).

• Zmiany w śluzówkach jamy ustnej i języka – język może być wygładzony, bolesny, piekący (objaw zaniku brodawek językowych).

• Spaczone łaknienie (pica) – niektórzy pacjenci odczuwają dziwaczne zachcianki, np. apetyt na kredę, glinę, ziemię lub lód. Takie łaknienie spaczone jest charakterystycznym objawem ciężkiej anemii z niedoboru żelaza.

• Zespół niespokojnych nóg (RLS) – u osób z niedoborem żelaza może występować przymus poruszania nogami w spoczynku, szczególnie dokuczliwy wieczorem.

Z kolei przy anemiach hemolitycznych (gdy dochodzi do rozpadu krwinek) typowe jest zażółcenie skóry i białkówek oczu (łagodna żółtaczka spowodowana nadmiarem bilirubiny ze zniszczonych erytrocytów) oraz powiększenie śledziony i wątroby. Anemii towarzyszącej chorobom przewlekłym (np. zapalnym) mogą towarzyszyć objawy choroby podstawowej, np. gorączka, bóle stawów itp. W rzadkiej anemii aplastycznej (gdy szpik nie produkuje krwinek) występuje też skłonność do siniaczeń i krwawień (z powodu niedoboru płytek krwi) oraz nawracające infekcje (niedobór leukocytów).

Przeczytaj również:

Niska hemoglobina – o czym świadczy niski poziom hemoglobiny?

Jakie są przyczyny anemii? Przyczyny i skutki anemii u dorosłych

Anemia pojawia się gdy brak jest wystarczającej ilości czerwonych krwinek. Taka sytuacja może się pojawić gdy:

• organizm nie wytwarza odpowiedniej ilości czerwonych krwinek,
• wskutek zranień, czerwone krwinki są tracone szybciej niż organizm jest wstanie je wytwarzać,
• organizm sam niszczy własne czerwone krwinki.

We krwi znajdują się trzy podstawowe grupy krwinek: leukocyty (białe krwinki) zwalczające zakażenia, trombocyty (płytki krwi) zamykające uszkodzenia i rany oraz erytrocyty (czerwone krwinki) przenoszące do wszystkich tkanek niezbędny do funkcjonowania tlen. Czerwone krwinki zawierają hemoglobinę – białko, które dzięki obecności w swoim łańcuchu atomów żelaza jest wstanie przyłączać tymczasowo cząsteczki tlenu. To hemoglobina nadaje krwinkom, a więc i całej krwi, charakterystyczną, czerwoną barwę.

Większość krwinek, w tym i erytrocyty, powstaje stale i bez przerwy w szpiku kostnym, specjalnej, dobrze chronionej tkance, wypełniającej większość dużych kości. Do produkcji czerwonych krwinek szpik potrzebuje żelaza, witaminy B₁₂, kwasu foliowego oraz energii.

Przeczytaj również:

Wysoki poziom hemoglobiny (hemoglobinemia) – objawy, przyczyny, leczenie

Jakie są rodzaje anemii?

W medycynie najbardziej rozpowszechniony jest podział anemii ze względu na przyczyny jej powstania:

• Anemia z niedoboru żelaza – mamy z nią do czynienia gdy zapasy żelaza w ciele są zbyt małe by wytworzyć odpowiednią ilość zdrowych krwinek. Wtedy powstaje ich mniej lub są wytwarzane jako mniejsze, wadliwe krwinki. Żelazo jest niezbędne do życia, więc organizm zawsze ma duże zapasy oraz bardzo oszczędnie nim zarządza. Większość ze zużytych krwinek jest odzyskiwana i wykorzystywana ponownie. By wytworzyła się tego typu anemia, braki w diecie muszą trwać długo lub utrata krwi na zewnątrz ciała musi być znaczna. Zdarzają się także wrodzone lub nabyte problemy z wchłanianiem żelaza z przewodu pokarmowego.
• Anemia z niedoboru witamin – kwas foliowy i witamina B₁₂ są niezbędne do produkcji zdrowych erytrocytów. Braki tych substancji w diecie, mogą zaburzać produkcję erytrocytów w szpiku. Czasem niedobory mogą wynikać, podobnie jak w przypadku żelaza, z problemów w jelitach.
• Anemia przy chorobach przewlekłych – pewne inne schorzenia mogą zaburzać produkcję krwinek. Należą do nich niektóre nowotwory, AIDS, choroba Crohn'a, reumatyzm, niedoczynność nerek i inne.
• Anemia aplastyczna – jest to rzadka, śmiertelnie groźna choroba, w której szpik przestaje produkować nowe erytrocyty. Taki stan mogą spowodować niektóre leki, choroby szpiku czy choroby autoimmunologiczne.
• Anemia w nowotworach szpiku i krwi – choroby nowotworowe szpiku mogą wpływać na jego funkcjonowanie, do takich chorób należą między innymi, białaczka i mielodysplazja.
• Anemia hemolityczna – mówimy o niej gdy krwinki są niszczone wewnątrz ciała szybciej niż może ono je odtwarzać. Stan ten powodują niektóre choroby krwi, egzotyczne pasożyty (malaria) czy choroby autoimmunologiczne (choroby w których układ odpornościowy atakuje własny organizm).
• Anemia sierpowata – jest to dziedziczna wada budowy hemoglobiny, z powodu której krwinki zamiast normalnego, dysko-podobnego kształtu, przyjmują postać półksiężyców. Takie krwinki zużywają się szybciej niż normalne, stąd stan nieustannego ich niedoboru.

Przeczytaj również:

Niedokrwistość autoimmunohemolityczna – czym jest, rodzaje, objawy, leczenie

Jak stwierdzić anemię? Rozpoznanie anemii

Prócz wywiadu, który przeprowadza lekarz i ogólnego badania w gabinecie, podstawą jest badanie krwi. W ogólnym badaniu krwi określa się liczbę krwinek czerwonych, hematokryt (stężenie krwinek) i poziom hemoglobiny. U zdrowych dorosłych osób hematokryt wynosi od 38,8-50% u mężczyzn i 34,9-44,5% u kobiet. Hemoglobina normalnie waha się u mężczyzn 13,5-17,5 g/dl, u kobiet 12-15,5 g/dl.

Erytrocyty są także rutynowo oceniane pod mikroskopem w kierunku odstępstw od budowy i wyglądu. Na przykład przy niedoborze żelaza krwinki są znacznie mniejsze niż zwyczajnie (nazywane są wtedy mikrocytami). Jeśli zostanie potwierdzona anemia, w celu dokładnego określenia przyczyny lekarz może zlecić dodatkowe badania, od dokładniejszej analizy krwi, nawet po pobranie próbki szpiku.

W zależności od podejrzeń diagnostycznych zlecane są m.in. badania:

• Badania gospodarki żelazowej – stężenie żelaza w surowicy, poziom ferrytyny (białko magazynujące żelazo) oraz całkowita zdolność wiązania żelaza (TIBC). W anemii z niedoboru żelaza ferrytyna jest obniżona, TIBC podwyższone, a żelazo niskie. Ferrytyna jest też wskaźnikiem zapasów – wynik < 15 µg/L u dorosłego praktycznie potwierdza niedobór żelaza. Uwaga: ferrytyna rośnie przy stanie zapalnym, więc w anemii chorób przewlekłych może maskować niedobór żelaza.

• Stężenie witaminy B₁₂ i kwasu foliowego – ich niedobór potwierdza anemię megaloblastyczną. Czasem potrzebne są dodatkowe testy (poziom kwasu metylomalonowego, homocysteiny) do różnicowania utajonych niedoborów B₁₂.

• Retikulocyty – liczba młodych czerwonych krwinek wskazuje, czy szpik prawidłowo reaguje na anemię. Wysoki odsetek retikulocytów (>2%) świadczy o wzmożonej produkcji (np. przy hemolizie lub po krwotoku), natomiast niski sugeruje upośledzoną erytropoezę (niedobory, choroba szpiku).

• Parametry hemolizy – poziom bilirubiny niesprzężonej, LDH, haptoglobiny we krwi. W hemolizie bilirubina i LDH są podwyższone, a haptoglobina (wiążąca wolną hemoglobinę) obniżona. Dodatkowo badanie rozmazu krwi obwodowej może ujawnić zmiany charakterystyczne (np. fragmenty krwinek – schistocyty, sferocyty, krwinki tarczowate).

• Badania na krwawienia utajone – np. badanie kału na krew utajoną (wykrywa nawet niewielkie krwawienie z przewodu pokarmowego, np. w przebiegu wrzodów lub nowotworu jelita). U kobiet w wieku rozrodczym ocenia się nasilenie krwawień miesiączkowych, u osób z objawami ze strony układu pokarmowego wykonuje się gastroskopię/kolonoskopię w poszukiwaniu źródła krwawienia.

• Badania szpiku kostnego – w niejasnych przypadkach, gdy podejrzewa się chorobę układu krwiotwórczego (np. aplazję, mielodysplazję, białaczkę), wykonuje się biopsję szpiku i ocenę jego obrazu pod mikroskopem. Biopsja pozwala też na diagnozę magazynów żelaza w szpiku (barwienie hemosyderyny).

W diagnostyce anemii ważne jest holistyczne podejście – lekarz bierze pod uwagę wszystkie wyniki badań, objawy i historię pacjenta. Dzięki temu może odróżnić poszczególne rodzaje niedokrwistości i wdrożyć właściwe leczenie.

Aktualne wytyczne (np. Polskiego Towarzystwa Hematologów oraz WHO) zalecają aktywne poszukiwanie anemii u osób z grup ryzyka: kobiet w ciąży, małych dzieci, pacjentów z przewlekłymi chorobami zapalnymi, niewydolnością nerek czy u osób starszych. W tych populacjach zaleca się regularne badania kontrolne (morfologia), aby wcześnie wychwycić spadek hemoglobiny.

Przeczytaj również:

Niedokrwistość Addisona (niedokrwistość złośliwa)

Leczenie anemii

Leczenie zależy przede wszystkim od przyczyny, która ten stan wywołała. W przypadku niedoborów żelaza zalecana jest zwykle zmiana diety i suplementy zawierające żelazo. Niestety pierwiastek ten w bardzo niewielkim stopniu wchłania się z jelita, dlatego w cięższych przypadkach konieczne jest podawanie żelaza w bolesnych zastrzykach. Jeśli powodem utraty krwi jest krwawienie, źródło musi zostać znalezione i zamknięte, często chirurgicznie. Także w niedoborach witaminy B₁₂ i kwasu foliowego istotna jest zmiana diety i odpowiednia suplementacja do czasu powrotu do zdrowa.

W anemiach spowodowanych przewlekłymi chorobami, postępowanie lekarskie skupia się na chorobie podstawowej. W przypadku nowotworów szpiku czasem koniecznie jest najpierw zniszczenie całego chorego szpiku, a następnie zastąpienie go nowym, zdrowym, poprzez przeszczep. Podobnej operacji wymaga także anemia aplastyczna. W chorobach autoimmunologicznych, konieczne jest tymczasowe zatrzymanie funkcjonowania układu odpornościowego.

Jak zapobiegać anemii? Dieta chroniąca przed anemią

Wielu groźniejszym typom anemii nie sposób zapobiec i tak jak nie można zapobiec chorobom, które do nich prowadzą. Jednak niektóre odmiany anemii można kontrolować i się przed nimi uchronić. Żeby zmniejszyć ryzyko, istotne są:

• dieta bogata w żelazo – dużą jego zawartość mają mięsa, zwłaszcza wątroba, a także fasola, jajka, groch.
• dieta bogata w kwas foliowy i witaminę B₁₂ – pierwszy występuje w roślinach strączkowych, owocach i produktach zbożowych, natomiast w witaminę B₁₂ obfitują jajka, produkty mleczne i mięsa.
• leczenie zaburzeń przewodu pokarmowego – ważne, gdyż wiele z nich ogranicza wchłanianie składników z przewodu pokarmowego, w tym żelaza i witamin. Do takich schorzeń należą choroba Crohn'a, nietolerancja glutenu czy długotrwałe, nawracające biegunki. Powolną utratę żelaza mogę też powodować drobne krwawienia spowodowane obecnością pasożytów takich jak tasiemiec.
• menstruacja – kobiety mają wyższe ryzyko anemii niż mężczyźni, z powody co miesięcznej, naturalnej utraty krwi. Panie ze skłonnością do anemii powinny w okresie menstruacji suplementować żelazo.
• ciąża – w czasie ciąży może pojawić się anemia z powodu utraty żelaza, które przechodzi z własnego organizmu, do ciała rozwijającego się dziecka. Rośnie też zapotrzebowanie na krwinki i tlen, gdyż do porodu matka "oddycha za swoje dziecko". Nawet niewielka anemia utrudnia zajście w ciążę i zwiększa ryzyko poronienia.
• przewlekłe choroby – choroby nowotworowe, choroby nerek i wątroby mogą zaburzać zdolność szpiku do produkcji krwinek. Chory powinien zawsze zasięgnąć rady swojego lekarza czy w jego przypadku istnieje konieczność okresowego badania krwi w kierunku anemii.
• dziedziczenie – posiadanie w rodzinie osób z wrodzonymi zaburzeniami krwi, zwiększa ryzyko pojawienia się ich u pozostałych członków rodziny. Jeśli u kogoś z najbliższych krewnych zostanie wykryta taka wada, warto się przebadać na obecność utajonej choroby.
• inne przyczyny - wystąpieniu anemii mogą także sprzyjać inne czynniki w tym alkoholizm, niektóre trucizny i metale ciężkie oraz niektóre leki.

Przeczytaj również:

Niedokrwistość u dzieci

Ciekawostki dotyczące anemii

• Etymologia i historia: Termin anemia pochodzi z języka greckiego (anaimia) i oznacza dosłownie „bez krwi”. Dawniej niedokrwistość nazywano też chlozą lub zieloną siłą, ponieważ u młodych kobiet z anemią opisywano bladość o lekko zielonkawym odcieniu. Już w XIX wieku zalecano leczenie anemii preparatami żelaza – nazywano to „terapią Blaud’s pills” od nazwiska francuskiego lekarza, który spopularyzował tabletki żelaza.

• Anemia sportowców: Intensywny trening wytrzymałościowy może prowadzić do tzw. anemii sportowej (pseudoanemii). U biegaczy długodystansowych często obserwuje się obniżone stężenie hemoglobiny, co wynika ze zwiększenia objętości osocza (rozcieńczenie krwi) oraz mikrourazów krwinek podczas wysiłku. Nie jest to jednak prawdziwa anemia z niedoboru – to fizjologiczna adaptacja organizmu sportowca. Niemniej, niezbilansowana dieta przy dużych obciążeniach treningowych może skutkować rzeczywistym niedoborem żelaza i anemią, dlatego sportowcy muszą dbać o właściwe odżywianie.

• Wpływ niedokrwistości na mózg: Przewlekła anemia, nawet łagodna, może negatywnie wpływać na funkcje poznawcze. Badania wskazują, że dzieci z niedokrwistością gorzej radzą sobie w testach poznawczych, a u osób starszych anemia zwiększa ryzyko wystąpienia zaburzeń pamięci i demencji. Niedotlenienie mózgu i niedobory mikroelementów (żelazo jest potrzebne m.in. do syntezy neurotransmiterów) mogą upośledzać pracę układu nerwowego. Poprawa poziomu hemoglobiny często przekłada się na polepszenie koncentracji, nastroju i ogólnej sprawności umysłowej.

• Objawy dziwnej potrzeby jedzenia: Wspomniane wcześniej spaczone łaknienie (zespół Pica) bywa tak charakterystyczne dla niedoboru żelaza, że po jego wystąpieniu powinno się od razu zbadać morfologię. Pacjenci (często dzieci lub kobiety w ciąży) potrafią jeść kredę, ziemię, glinę, krochmal, a nawet papier czy lód. Po uzupełnieniu żelaza te nietypowe zachcianki zazwyczaj ustępują. Mechanizm tego zjawiska nie jest do końca jasny – przypuszcza się, że organizm poszukuje w ten sposób brakujących minerałów lub stymulacji (np. gryzienie lodu może przynosić ulgę w stanach zapalnych języka przy anemii).

• Anemia a malaria: Malaria, choroba wywoływana przez pasożyty Plasmodium, jest jedną z najczęstszych przyczyn anemii na świecie. Plasmodium niszczy czerwone krwinki podczas swojego cyklu życiowego, prowadząc do ciężkiej niedokrwistości u zakażonych. Szacuje się, że w regionach endemicznych malaria jest głównym czynnikiem przyczyniającym się do wysokiego odsetka anemii u dzieci. Co ciekawe, mutacje genetyczne takie jak wspomniana cecha sierpowata czy talasemia rozwinęły się ewolucyjnie właśnie w populacjach narażonych na malarię – osoby z tymi mutacjami mają większą odporność na zakażenie malarią, choć jednocześnie są obciążone ryzykiem anemii hemolitycznej. To przykład skomplikowanej zależności między chorobami – wada genetyczna pozostaje w populacji, bo chroni przed jeszcze groźniejszą infekcją

współpraca: redakcja Wylecz.to