Zespół niespokojnych nóg (RLS) – przyczyny, objawy, leczenie

Czym jest zespół niespokojnych nóg?

Zespół niespokojnych nóg (ang. restless legs syndrome, RLS) zwany także chorobą Wittmaacka-Ekboma to zespół objawów, charakteryzujący się występowaniem nieprzyjemnych wrażeń czuciowych ze strony kończyn dolnych, nasilających się w spoczynku. Te nieprzyjemne wrażenia powodują, że osoba chora odczuwa przymus ciągłego poruszania kończynami.

Po raz pierwszy informacje o zespole niespokojnych nóg pojawiły się już w XII wieku, ale mimo tak długiej historii nadal nie weszła ona do codziennego medycznego słownika. Fakt ten jest dość zaskakujący, zwłaszcza że zespół niespokojnych nóg jest bardzo częstym schorzeniem.

Wielu pacjentów nie zdaje sobie sprawy, że można leczyć RLS i nie porusza tego tematu w gabinecie lekarza.

Dane epidemiologiczne wskazują, że na zespół niespokojnych nóg cierpi około 5 proc. populacji ogólnej. Wielu pacjentów nie zdaje sobie sprawy, że można leczyć RLS i nie porusza tego tematu w gabinecie lekarza. Częstość występowania rośnie wraz z wiekiem. W populacji osób powyżej 60. roku życia problem ten jest bardziej rozpowszechniony i dotyczy około 10 proc. osób. Co ciekawe, na chorobę niespokojnych nóg szczególnie narażone są osoby cierpiące z powodu bezsenności lub mające trudności z zasypianiem. Badania dowodzą także, że nieco częściej problem ten dotyka kobiet (około 60 proc. wszystkich przypadków). Wydaje się również, że wpływ czynników genetycznych ma tutaj znaczenie, gdyż zespół niespokojnych nóg i objawy charakterystyczne dla tej przypadłości występują u osób, których rodzice również cierpieli na tę chorobę.

Ponadto zespół niespokojnych nóg w 50 proc. przypadków występuje wtórnie do już istniejących schorzeń (takich jak np. niedobory żelaza, cukrzyca, niewydolność nerek) lub w wyniku stosowania niektórych leków. Zwiększony odsetek zachorowań obserwuje się również w grupie kobiet ciężarnych, szczególnie w trzecim trymestrze ciąży.

Zespół niespokojnych nóg – przyczyny

Nie jest jasne, co powoduje zespół niespokojnych nóg. Przyczyny nie są wyjaśnione i jednoznaczne. Wiele danych z badań naukowych przemawia za rolą czynników genetycznych, na które nakładają się czynniki zewnętrzne lub inne schorzenia. Za predyspozycją genetyczną do zespołu niespokojnych nóg przemawia częste (nawet około 50 proc. przypadków) rodzinne występowanie choroby. Jednakże w wielu przypadkach schorzenie ma charakter sporadyczny (nie występuje rodzinnie). Ryzyko pojawienia się zespołu RLS jest pięciokrotnie wyższe u osoby, której krewny pierwszego stopnia także zmagał się z tym schorzeniem.

Nie ulega wątpliwości, że w rozwoju zespołu niespokojnych nóg ważną rolę odgrywają nieprawidłowości w układzie połączeń między mózgiem a rdzeniem kręgowym, w których neuroprzekaźnikiem jest dopamina. Niedobór dopaminy jest prawdopodobnie w wielu przypadkach uwarunkowany genetycznie.

Zespół niespokojnych nóg może być również wynikiem zaburzeń przemiany żelaza w obrębie komórek produkujących dopaminę. Żelazo jest niezbędne do syntezy dopaminy. Niedobór dopaminy skutkuje nadmierną aktywnością rdzenia kręgowego, zwiększonym odczuwaniem bodźców (nadwrażliwość na bodźce) oraz nadaktywnością ruchową. Może ponadto wywoływać zaburzenie rytmów dobowych regulujących sen i czuwanie. Za istotnością niedoborów żelaza w patogenezie zespołu niespokojnych nóg przemawia także fakt, iż choroba występuje częściej w stanach, którym w organizmie towarzyszą niedobory żelaza (np. ciąża, niewydolność nerek czy niedokrwistość z niedoboru żelaza).

Czynniki predysponujące do rozwoju zespołu niespokojnych nóg to:

• niewydolność nerek (mocznica) – prowadzi do zaburzeń gospodarki jonowej w organizmie – występuje nadmiar potasu, fosforu, dochodzi do utraty wapnia; mocznicy towarzyszy niedokrwistość, co prowadzi do rozwoju zaburzeń neurologicznych;
• cukrzyca – jej powikłaniem są między innymi zaburzenia czynności włókien nerwowych;
• choroby neurologiczne – polineuropatie, stwardnienie rozsiane, stwardnienie zanikowe boczne;
• stosowane leki – przeciwdepresyjne, neuroleptyczne stosowanie w schizofrenii, przeciwpadaczkowe, antagoniści wapnia (tj. medykamenty stosowane w leczeniu nadciśnienia oraz zaburzeń rytmu serca). Do wystąpienia objawów przyczynia się również odstawienie leków nasennych i uspokajających (np. z grupy benzodiazepin);
• używki – alkohol, kofeina, nikotyna – prowadzą do wypłukiwania ważnych mikroelementów z ustroju, prowadząc do nasilenia objawów.

Objawy RLS w przebiegu innych chorób

Niektóre spośród chorób mogą objawiać się podobnymi dolegliwościami, a także odpowiadać za wtórny zespół niespokojnych nóg. W takim przypadku leczenie trzeba rozpocząć od usunięcia choroby pierwotnej. Symptomy RLS najczęściej towarzyszą takim schorzeniom jak:

• niewydolność żylna w obrębie kończyn dolnych;
• niedobory minerałów i pierwiastków śladowych np. magnezu;
• zaburzenia krążenia spowodowane miażdżycą naczyń krwionośnych;
• stwardnienie rozsiane;
• cukrzyca;
• zmiany zwyrodnieniowe stawów i choroby reumatyczne;
• choroba Buergera;
• rwa kulszowa;
• bóle pourazowe, także po odmrożeniach czy oparzeniach;
• nadmierny wysiłek fizyczny.

Zespół niespojonych nóg w ciąży

Niestety prawdą jest, że ciąża może nasilać dolegliwości związane z RLS, zwłaszcza w 3 trymestrze. Na szczęście zwykle dolegliwości ustępują lub powracają do pierwotnego nasilenia do miesiąca po urodzeniu dziecka. Być może występowanie RLS u kobiet w ciąży jest związane ze zmianami hormonalnymi, zwłaszcza wzrostem poziomu estrogenów lub też niedoborami kwasu foliowego, którego zapasy zużywa szybko rozwijający się organizm dziecka.

Większość leków stosowanych w RLS jest przeciwwskazana u kobiet w ciąży, dlatego w tym przypadku leczenie opiera się o terapie relaksacyjne oraz zabiegi manualne np. masaż nóg, a także odpowiednie ćwiczenia.

Zespół niespokojnych nóg – objawy

Objawy RLS są bardzo trudne do opisania przez samych chorych. Najczęściej są określane jako:

• mrowienie w nogach,
• cierpnięcie,
• drętwienie,
• ból, pieczenie,
• niepokój ruchowy – przymus poruszania nogami,
• „mrówki pod skórą”, „pienienie krwi w żyłach”.

Dyskomfort występuje najczęściej w okolicy stóp, podudzi, ud, miednicy, a w postaciach zaawansowanych również w obrębie tułowia i kończyn górnych.

Dolegliwości związane z syndromem niespokojnych nóg najczęściej pojawiają się w obu kończynach dolnych jednocześnie, chociaż mogą być bardziej dokuczliwe po jednej ze stron. W przypadku odczuwania bólu (rzadko) chory skarży się na tępy ból zlokalizowany „głęboko w nogach”.

Objawy choroby niespokojnych nóg pojawiają się jedynie w spoczynku. Im dłużej chory pozostaje w bezruchu, tym zwiększa się ryzyko wystąpienia objawów. Atakują one z różną częstością (kilka razy w roku lub w zaawansowanych przypadkach nawet codziennie). Zdarza się, że przerwy między występowaniem dolegliwości są nawet kilkuletnie. Najbardziej charakterystyczny objaw stanowi ustępowanie dolegliwości niemal natychmiast w czasie wykonywania ruchu. Chory zaczyna poruszać kończynami, odczuwa potrzebę chodzenia, a ruch przynosi ulgę.

Wraz z rozwojem choroby dokuczliwe objawy zespołu niespokojnych nóg przybierają na sile. Odpowiednio wczesne wdrożenie terapii daje szansę na spowolnienie lub zahamowanie rozwoju choroby. Zwlekanie z ostatecznym postawieniem diagnozy lub podjęciem leczenia sprawia, że późniejsza terapia może być bardziej obciążająca dla pacjenta.

RLS a trudności z zasypianiem

Nieprzyjemne wrażenia czuciowe dokuczają choremu przede wszystkim wieczorem i w godzinach nocnych, dlatego też zespół niespokojnych nóg bardzo często występuje w towarzystwie trudności w zasypianiu (nawet bezsenności), gdyż odczuwany przez chorego dyskomfort i konieczność poruszania się utrudnia bądź uniemożliwia zasypianie. Ponadto obserwuje się występujące tzw. okresowe ruchy kończyn podczas snu (PLMS), które wybudzają chorego ze snu.

Są to powtarzające się w seriach (po 4 i więcej), bardzo regularne ruchy nóg, składające się z wyprostu palucha i grzbietowego zgięcia stopy, często z towarzyszącym zgięciem w stawach kolanowym i biodrowym. Czas trwania pojedynczego ruchu wynosi 0,5–5 s, a odstępy pomiędzy pojedynczymi ruchami w serii najczęściej 20–40 s. Osoby śpiące z chorym w jednym łóżku często określają PLMS jako „kopanie przez sen”.

Jak rozpoznać zespół RLS?

By usprawnić diagnozowanie zespołu niespokojnych nóg, wprowadzono specjalne kryteria diagnostyczne tego schorzenia.

Kryteria podstawowe – obowiązkowe do postawienia rozpoznania:

• występowanie nieprzyjemnych wrażeń, głównie czuciowych (mrowienie, pieczenie) w obrębie kończyn dolnych, wywołujących przymus poruszania kończynami,
• wspomniane objawy ustępują częściowo lub całkowicie podczas ruchu,
• narastanie objawów w spoczynku,
• nasilanie się objawów w godzinach wieczornych i nocnych.

Kryteria dodatkowe w rozpoznawaniu choroby niespokojnych nóg:

• okresowe ruchy kończyn w czasie snu lub czuwania,
• dodatni wywiad rodzinny,
• dobra odpowiedź na leczenie dopaminergiczne,
• zaburzenia snu.

Diagnostykę zespołu niespokojnych nóg ustala się na podstawie wywiadu, charakterystycznego obrazu klinicznego oraz po wykluczeniu innych chorób, mogących dawać podobne objawy. Szczególnie ważne jest określenie, czy chory przyjmuje leki mogące powodować zespół niespokojnych nóg i objawy specyficzne dla schorzenia. Chory powinien mieć wykonane badania krwi, by wykluczyć takie choroby, jak:

• cukrzyca (oznaczenie stężenia glukozy na czczo),
• choroby nerek (oznaczenie stężenia kreatyniny i jonogram),
• choroby wątroby (oznaczenie aktywności aminotransferaz),
• przewlekłe choroby zapalne (morfologia krwi i OB),
• niedobór żelaza (morfologia krwi, stężenie żelaza i ferrytyny),
• niedobór magnezu (oznaczenie stężenia magnezu),
• polineuropatia i inne schorzenia neurologiczne (badanie neurologiczne).

Zespół RLS – jak zapobiegać?

Leczenie zespołu niespokojnych nóg opiera się na postępowaniu niefarmakologicznym oraz farmakoterapii. W łagodnych postaciach choroby niespokojnych nóg zastosowanie metod niefarmakologicznych może okazać się wystarczające – uzyskuje się zahamowanie postępu choroby oraz złagodzenie jej objawów. Wykorzystywanymi metodami są:

• unikanie czynników nasilających objawy (np. picie kawy w godzinach wieczornych, spożywanie alkoholu, palenie papierosów) oraz eliminacja leków wywołujących lub nasilających RLS,
• prowadzenie zdrowego trybu życia, regularne ćwiczenia fizyczne, unikanie wykonywania intensywnych ćwiczeń bezpośrednio przed snem,
• unikanie snu w czasie dnia,
• stosowanie przed snem ćwiczeń rozciągających oraz ciepłych lub zimnych kąpieli
• aktywność umysłowa w czasie dłuższego przebywania w pozycji siedzącej – np. rozwiązywanie krzyżówek, czytanie książek.

Zespół niespokojnych nóg – leczenie

Bezpieczne i skuteczne sposoby na zespół niespokojnych nóg

Zespół niespokojnych nóg może być z powodzeniem leczony przy pomocy preparatów skojarzonych, które zawierają w swoim składzie żelazo, magnez i witaminy B₆ i B₁₂ oraz witaminę C. W licznych badaniach wykazano, że jedną z przyczyn zaostrzenia się objawów choroby jest niedobór żelaza, co przekłada się na wspomnianą wcześniej zaburzoną syntezę dopaminy, a to zaburza prawidłową komunikację pomiędzy połączeniami nerwowymi. Witamina C stosowana w preparatach na niespokojne nogi zapewnia odpowiednio wysoką wchłanialność żelaza i przyspiesza jego przemiany.

Z kolei suplementacja witamin z grupy B pozwala na utrzymanie prawidłowego metabolizmu energetycznego oraz poprawia przyswajanie magnezu przez organizm. Magnez odpowiada za prawidłowe przekazywanie impulsów nerwowych w komórkach. Zmniejsza prawdopodobieństwo wystąpienia skurczów i bolesnego napięcia mięśni. Warto wspomnieć, że magnez odgrywa kluczową rolę w regulacji prawidłowego procesu snu, co pozwala zmniejszyć ryzyko wybudzeń.

Niezwykle ważny jest tutaj nie tylko skład takiego preparatu, ale także odpowiednie proporcje składników, co zapewnia skuteczne łagodzenie objawów choroby, ale także stanowi ważny element terapii. Ważne, by preparat taki zapewniał pacjentowi łatwe stosowanie (w postaci jednej tabletki i prostego sposobu dawkowania – 2 razy na dobę).

Należy pamiętać, że około połowa przypadków zespołu niespokojnych nóg jest wywoływana wtórnie od innych schorzeń, w tych przypadkach leczenie zespołu RLS polega na terapii choroby podstawowej.

Magnez na zespół nie spokojnych nóg – czy jest skuteczny?

Kolejną, łatwą do zwalczenia przyczyną RLS, jest niedobór magnezu. Pierwiastek ten pełni ważną rolę w przekazywaniu impulsów nerwowych między komórkami. Jego niedobór powoduje głównie objawy nerwowo-mięśniowe:

• drżenie kończyn,
• drżenie języka,
• osłabienie siły mięśni,
• bolesne skurcze łydek.

Wszystkie te objawy mogą być składowymi w przypadku zespołu niespokojnych nóg. W aptekach dostępnych jest wiele preparatów magnezowych. Najlepiej wybierać te, które skojarzone są z witaminą B₆ , gdyż zwiększa ona przyswajalność magnezu. Pierwszym krokiem ku wyleczenia niespokojnych nóg powinno być zatem kompleksowe uzupełnienie niedoborów witamin i mikroelementów, a specjalistyczne leki na receptę powinny być wdrożone przy braku poprawy.

Leczenie farmakologiczne – leki na zespół niespokojnych nóg i działania niepożądane

Około 50 proc. pacjentów wymaga wdrożenia leczenia farmakologicznego. Wybór leku zależy od objawów choroby, ich nasilenia oraz uciążliwości (stopnia, w jaki upośledzają życie chorego i wpływają na jego jakość). Największe zastosowanie w farmakoterapii mają leki dopaminergiczne i antagoniści dopaminy. W Polsce najczęściej stosuje się lewodopę, ropinirol i pramipeksol. W przypadku niedostatecznej odpowiedzi na leki dopaminergiczne lub w przypadku wystąpienia działań niepożądanych tych leków stosowane są niektóre leki przeciwpadaczkowe, np. gabapentyna i pregabalina. Natomiast w ciężkich, lekoopornych postaciach zespołu niespokojnych nóg zaleca się małe dawki leków opioidowych, np. kodeiny.

Leki przepisywane na receptę, stosowane w leczeniu RLS powodują szereg działań niepożądanych. Leki dopaminergiczne powodują lęki, silne zaburzenia nastroju, pobudzenie, bóle głowy, wahania ciśnienia czy zaburzenia rytmu serca. Z kolei antagoniści dopaminy (np. ropinirol) mogą powodować zaburzenia psychotyczne (majaczenie, urojenia, paranoja) oraz zaburzenia panowania nad popędami. Leki te są niechętnie przepisywane przez lekarzy, zwłaszcza w początkowym etapie trwania choroby.

Leki na zespół niespokojnych nóg – lewodopa

Dużą grupą leków stosowanych w leczeniu syndromu niespokojnych nóg są substancje wpływające pobudzająco na układ dopaminergiczny. W grupie leków o takim działaniu znajdują się preparaty zawierające lewodopę i inhibitor enzymu dezaktywującego lewodopę. Działa ona na objawy występujące w ciągu dnia i poprawia jakość nocnego spoczynku. Sposób podawania leków na zespół niespokojnych nóg zależy w dużej mierze od rodzaju problemu ze snem. Jeżeli główną dolegliwością jest problem z zaśnięciem, wówczas podaje się dawkę godzinę przed snem. Jeśli objawy wybudzają ze snu, dodatkowo podaje się preparat o przedłużonym uwalnianiu.

U osób z problemami w ciągu dnia można podawać lek dwa razy dziennie popołudniu oraz wieczorem. Preparaty lewodopy wykazują dobrą skuteczność, jednak po pewnym czasie przyjmowania substancji, zwłaszcza dużych dawek, mogą okazać się niewystarczające. Objawy mogą się nasilić, występować o wcześniej porze niż sprzed leczenia, obejmować inne części ciała – zjawisko to nosi nazwę zjawiska augmentacji. Jeżeli ono wystąpi, należy zmienić lek. Zwiększenie dotychczasowej dawki bowiem nie poprawi sytuacji.

Preparaty lewodopy dają szereg dokuczliwych działań niepożądanych, dlatego lekarze często zwlekają z rozpoczęciem takiej terapii. Skutki uboczne leczenia lewodopą to między innymi: stany lękowe, urojenia, omamy, bóle głowy, zaburzenia snu, zaburzenia rytmu serca i wahania ciśnienia.

Leki na zespół niespokojnych nóg – antagoniści dopaminy

Podobne działanie wykazują agoniści dopaminy. Poleca się zwłaszcza dwa leki z tej grupy: ropinirol i pramipeksol. W trakcie leczenia tymi substancjami zjawisko augmentacji występuje dużo rzadziej niż w trakcie stosowania lewodopy. Można je stosować jako lek pierwszego rzutu, a także zamienić nimi lewodopę powodującą wspomniane zjawisko augmentacji. Leczenie ropinirolem także obarczone jest wysokim ryzykiem wystąpienia działań niepożądanych, z których najgroźniejszymi są objawy psychotyczne. Zaobserwowano między innymi: urojenia, majaczenie, paranoje i zaburzone panowanie nad popędami.

W przypadku istnienia przeciwwskazań do włączenia preparatów lewodopy czy agonistów dopaminy lub gdy występują działania niepożądane, wówczas proponuje się leczenie opioidami (tramadolem oraz kodeiną). Jeśli jednak i one nie mogą być stosowane, zostaje wybór pomiędzy lekami przeciwpadaczkowymi, benzodiazepinami, lekami działającymi relaksująco na mięśnie.

Przed wdrożeniem leczenia konieczne jest dokładne poznanie przyczyny wystąpienia zespołu i ustalenie, czy ma on charakter pierwotny czy wtórny. W przypadku wtórnie występującego schorzenia, niezbędne jest leczenie choroby podstawowej i takie dopasowanie leków, by z nią nie kolidowały.

Wypowiedź neurologa na temat zespołu niespokojnych nóg

współpraca: lek. Halszka Kołaczkowska, lek. Ewa Grabska, lek. Sylwia Jastrzębowska