Czym jest choroba popromienna?
Chorobą popromienną najczęściej nazywa się zespół zmian będących wynikiem działania promieniowania jonizującego na nasz organizm.
Promieniowanie jonizujące to formy energii wysyłane w postaci fal – emitowane zarówno w sposób naturalny, jak i sztuczny, np. za pośrednictwem reaktorów jądrowych czy aparatów rentgenowskich.
Przenikając do naszego organizmu zaburza prawidłowe przemiany chemiczne wody znajdującej się w tkankach (ok.70% naszego organizmu złożone jest z wody), co prowadzi do procesu radiolizy (uwalniania rodników tlenowych i wodorotlenowych w organizmie).
Wtedy następuje rozerwanie wiązań wodorowych skutkujące uszkodzeniem komórek i tkanek, a nawet wystąpieniem mutacji genetycznych.
Rodzaj i rozległość zmian zależą od wielkości dawki promieniowania pochłoniętego przez nasz organizm. Dawkę tę wyraża się w grejach (Gy).
Czy choroba popromienna i odczyn popromienny to to samo? Odpowiedź brzmi – nie. Odczyn popromienny – widoczny głównie pod postacią zmian skórnych – jest charakterystyczny dla osób po przebytej radioterapii, ma charakter przemijający i nie stanowi zagrożenia dla naszego życia.
Odczyny popromienne („choroba popromienna” po radioterapii)
Odczyny popromienne to wszystkie powikłania (działania niepożądane) związane z radioterapią nowotworów. Możemy je podzielić na wczesne (do 6 miesięcy od momentu zakończenia radioterapii) i późne (występujące po upływie pół roku).
Do wczesnych odczynów popromiennych należy zaliczyć:
- ze strony skóry – bolesność, rumień, świąd, utrata włosów;
- ze strony błon śluzowych jamy ustnej i przełyku – kserostomia, dysfagia;
- ze strony układu oddechowego – duszność, przewlekły kaszel, dolegliwości bólowe zlokalizowane w obrębie klatki piersiowej;
- ze strony przewodu pokarmowego – nudności i wymioty, biegunki, kolkowe bóle brzucha;
- ze strony układu moczowego – częste oddawanie moczu;
- ze strony szpiku kostnego – przejściowa niedokrwistość i małopłytkowość.
Z kolei do późnych odczynów popromiennych należą:
- ze strony narządu wzroku – zaćma, retinopatia;
- ze strony ośrodkowego układu nerwowego – martwica neuronów, porażenie;
- ze strony ślinianek – kserostomia;
- ze strony układu oddechowego – stan zapalny, zwłóknienie;
- ze strony układu sercowo-naczyniowego – zapalenie osierdzia;
- ze strony układu trawiennego – zapalenie wątroby, zwężenie światła przełyku lub jelita cienkiego;
- ze strony układu moczowego – zapalenie nerek;
- ze strony układu kostno-stawowego – zapalenie kości żuchwy.
Jakie są przyczyny choroby popromiennej?
Ilość promieniowania jonizującego przyjmowana przez większość z nas każdego dnia jest niewielka i obojętna dla naszego organizmu. Jeżeli jednak nieduże dawki (ok. 0,3 Gy) przyjmowane są regularnie w krótkich odstępach czasu i oddziałują na większą (ponad 60%) powierzchnię naszego ciała, mogą doprowadzić do trwałych szkód w naszym organizmie. Z kolei przyjęcie dawek powyżej 1 Gy może doprowadzić do rozwinięcia się ostrej postaci choroby popromiennej, a nawet śmierci.
Jakie czynniki mogą być źródłem dawek promieniowania o wielkości wystarczającej do wywołania choroby popromiennej? To przede wszystkim:
- awarie reaktorów jądrowych,
- broń atomowa,
- niewłaściwe zabezpieczenie pracowników medycyny nuklearnej,
- nieprawidłowe działanie sprzętu rentgenowskiego lub urządzeń używanych w radioterapii,
- przyjęcie drogą pokarmową lub wziewną promieniotwórczych izotopów.
Choroba popromienna – jakie objawy wywołuje?
Jak już wspomniano, w zależności od przyjętej dawki promieniowania jonizującego i czasu ekspozycji, może rozwinąć się ostra choroba popromienna lub przewlekła choroba popromienna.
Objawy ostrej choroby popromiennej rozwijają się zazwyczaj od kilku do kilkudziesięciu godzin od ekspozycji – im czas ten jest krótszy, tym większe jest ryzyko ciężkiego przebiegu choroby.
Wyróżniamy następujące postacie ostrej choroby popromiennej:
Postać subkliniczna – stosunkowo łagodna, występująca po przyjęciu dawki promieniowania w zakresie 0,5–2 Gy, której towarzyszą:
- limfopenia (zmniejszenie liczby limfocytów we krwi obwodowej),
- ogólne osłabienie.
Postać jelitowa – występująca zwykle w przypadku dawek powyżej 1 Gy, o wysokim wskaźniku śmiertelności (50–100%). Objawy choroby popromiennej w tej postaci to:
- krwawe biegunki,
- niedrożność jelit,
- niedokrwistość,
- skaza krwotoczna,
- ostra niewydolność nerek,
- niedożywienie,
- zaburzenia wodno-elektrolitowe,
- nieodwracalne uszkodzenie przewodu pokarmowego,
- sepsa.
Postać hematologiczna – o wskaźniku śmiertelności na poziomie 25% chorych. W jej przebiegu obserwujemy:
- ogólne osłabienie,
- duszności,
- limfopenię,
- skazę krwotoczną,
- spadek odporności,
- nawracające krwawienia,
- trudności z gojeniem się ran,
- bóle i zawroty głowy.
Postać mózgowa – związana z przyjęciem bardzo dużej dawki promieniowania (nawet powyżej 20 Gy), w związku z czym występuje stosunkowo rzadko, ale najszybciej się rozwija. W tym przypadku zgon następuje zwykle w ciągu 2–3 dni. Bezpośrednio po napromieniowaniu u pacjenta pojawiają się kolejno:
- drgawki,
- utrata przytomności,
- niewydolność oddechowa,
- wysoka gorączka,
- wstrząs hipowolemiczny,
- obrzęk i niedotlenienie mózgu.
Postać enzymatyczna – pojawiająca się również po jednorazowym przyjęciu bardzo dużych dawek promieniowania. Pacjent w krótkim czasie traci przytomność i od razu umiera.
Przewlekła choroba popromienna
Przewlekła choroba popromienna rozwija się z kolei w efekcie długotrwałego narażenia na niewielkie dawki promieniowania. Mianem tym określa się również wszystkie odległe skutki jednorazowego napromieniowania. W jej przebiegu objawy pojawiają się bowiem nawet kilkanaście lat po ekspozycji.
Chorobę popromienną tego typu mogą sygnalizować:
- czasowa lub trwała niepłodność;
- zaburzenia hormonalne;
- nowotwory złośliwe układu krwiotwórczego (chłoniaki, białaczki), kości lub tarczycy;
- trwałe uszkodzenia przewodu pokarmowego;
- zaćma;
- przyspieszone procesy starzenia się organizmu, a co za tym idzie skrócona długość życia;
- wady wrodzone potomstwa, związane z uszkodzeniem genomu komórek płciowych;
- zmiany zanikowe;
- zwłóknienia i zwyrodnienia w narządach.
Warto pamiętać, że w przypadku choroby popromiennej im mniejsza część organizmu została poddana napromieniowaniu, tym skutki zdrowotne mogą być łagodniejsze.
Jak wygląda leczenie choroby popromiennej?
Rozpoznanie choroby popromiennej opiera się głównie na wywiadzie lekarskim i informacji, że pacjent był narażony na szkodliwe dawki promieniowania jonizującego, a także występowaniu charakterystycznych objawów. W określeniu wielkości przyjętej dawki promieniowania pomocne może być wykonanie morfologii krwi i określenie stopnia limfopenii.
Forma leczenia w przypadku choroby popromiennej zależy w głównej mierze od jej postaci, opiera się zwykle na leczeniu objawowym i wspieraniu procesów regeneracji organizmu. Zastosowanie znajdują więc:
- leki przeciwbiegunkowe i przeciwwymiotne;
- czynniki stymulujące wzrost komórek macierzystych szpiku kostnego;
- preparaty krwiopochodne;
- uzupełnianie płynów ustrojowych i elektrolitów;
- antybiotyki;
- leki przeciwwirusowe i przeciwgrzybicze;
- żywienie pozajelitowe (zwłaszcza w przypadku postaci jelitowej choroby popromiennej);
- maści glikokortykosteroidowe (w przypadku popromiennego zapalenia skóry).
współpraca: lekarz Rafał Drobot
