Glikokortykosteroidy (kortykosteroidy) – rodzaje, kiedy się je stosuje, działania niepożądane

Rodzaje glikokortykosteroidów

Glikokortykosteroidy naturalne

Glikokortykosteroidy takie jak: kortyzol, kortyzon i kortykosteron należą do naturalnych hormonów steroidowych kory nadnerczy. Ich podstawowe wydzielanie przebiega według rytmu dobowego, a dodatkowe ilości są uwalniane przy zwiększonym zapotrzebowaniu organizmu na te hormony. Powstają z progesteronu w warstwie pasmowatej i siatkowatej kory nadnerczy. We krwi są transportowane przez transkortynę. Działają przez receptory wewnątrzkomórkowe. Wpływają na metabolizm węglowodanów (wzmagają glukogenogenezę), białek (nasilają proteolizę) i tłuszczów (wzmagają lipolizę). Hamują również procesy zapalne, dlatego są nazywane steroidami przeciwzapalnymi. Są niezbędne do pokonywania ciężkich sytuacji stresowych.

Przeczytaj też: Dexaven – wskazania do stosowania

Glikokortykosteroidy syntetyczne

Jako środki lecznicze wykorzystywane są glikokortykosteroidy (kortykosteroidy) syntetyczne (nazywane potocznie sterydami), które wykazują większą siłę działania przeciwzapalnego niż związki naturalne.W terapii farmakodynamicznejstosowane są głównie jako leki przeciwzapalne, rzadziej jako leki przeciwalergiczne lub immunosupresyjne. Znajdują również zastosowanie w terapii substytucyjnej przy niewydolności kory nadnerczy. Najogólniej, ich działanie hamujące reakcje zapalne polega na blokowaniu fosfolipazy A₂, co skutkuje zmniejszeniem wytwarzania mediatorów stanu zapalnego.

Glikokortykosteroidy łatwo wchłaniają się z przewodu pokarmowego, w różnym stopniu wpływają na gospodarkę wodno-elektrolitową, a efekt ich działania terapeutycznego zależy od zastosowanej dawki lub stężenia. Siła działania uwarunkowana jest budową pierścienia sterydowego – zwiększa ją obecność grup metylowych i hydroksylowych lub atomu chlorowca (zwłaszcza fluoru). Pochodne chlorowcowane kortyzolu są najdłużej metabolizowane.

Przeczytaj też: Czym jest choroba popromienna?

Sterydy mogą być stosowane doustnie i miejscowo, a w ostrych stanach zagrożenia życia – we wstrzyknięciach lub wlewach dożylnych. Należy używać ich rozważnie, pod kontrolą i jedynie wtedy, gdy istnieją dokładnie określone ku temu wskazania oraz po uwzględnieniu możliwych działań niepożądanych. Dawki powinny być dobierane indywidualnie dla każdego pacjenta i należy je odpowiednio modyfikować w zależności od ciężkości i rozwoju choroby. Na ogół stosowanie nawet bardzo wysokich pojedynczych dawek glikokortykosteroidów, czy też kilkudniowa terapia standardowymi dawkami leku, nie powoduje występowania poważnych działań niepożądanych. Najlepiej przyjmować te leki w pojedynczej dawce i zgodnie z fizjologicznym rytmem wydzielania kortyzolu, czyli w godzinach porannych. Długo trwającej terapii glikokortykosteroidami nie wolno przerywać nagle. Należy stopniowo zmniejszać dawki, aby nie dopuścić do atrofii kory nadnerczy.

Sprawdź też: Bedicort G – jak stosować?

Glikokortykosteroidy stosowane w chorobach skóry

Glikokortykosteroidy z uwagi na działanie przeciwzapalne, antymitotyczne, immunosupresyjne, przeciwświądowe i zwężające naczynia – należą do najczęściej wykorzystywanych leków w miejscowym i ogólnym leczeniu chorób skóry. Mogą być stosowane m.in. w leczeniu:

• niezakażonego wyprysku,
• atopowego zapalenia skóry,
• rumienia guzowatego lub popromiennego,
• chorób świerzbiączkowych.

Wprowadza się je również w leczeniu łuszczycy, ale nie jako leki pierwszego wyboru, ponieważ sprzyjają nawrotom tej choroby. W łagodzeniu objawów zapalnych i świądu w przebiegu dermatoz stosuje się maści, żele, kremy lub płyny (płyn wskazany do stosowania na owłosioną skórę głowy) zawierające sterydy o różnej sile działania. Zarówno w leczeniu ciągłym, jak i przerywanym lub naprzemiennym, zawsze preferowane jest stosowanie możliwie najsłabszych leków, aby uniknąć działań niepożądanych. Stosowane są:

• glikokortykosteroidy miejscowe o słabej sile działania – słabą siłę działania po aplikacji miejscowej na skórę wykazuje hedrokortyzon. Jest on jednak lekiem najlepiej tolerowanym przez pacjentów;
• glikokortykosteroidy miejscowe o średniej sile działania – do tej grupy zaliczamy: butanal klobetazonu, piwalan klokortolonu, piwalan flumetazonu, octan fluprednidenu, aceponat hydrokortyzonu, buteprat hydrokortyzonu, butaran hydrokortyzonu i acetonid triamcinolonu;
• glikokortykosteroidy miejscowe o dużej sile działania – przyporządkowujemy tu takie substancje jak: amcynonid, dipropionian betametazonu, walerianian betametazonu, dezosymetazon, walerianian diflukortolonu, acetonid fluocynolonu, fluocynonid, propionian flutikazonu, aceponat metyloprednizolonu, furoinian mometazonu oraz prednikarbat;
• glikokortykosteroidy miejscowe o bardzo dużej sile działania – przedstawicielem tej grupy jest propionian klobetazolu.

Glikokortykosteroidy stosowane w leczeniu oskrzeli

Glikokortykosteroidy, spośród wszystkich stosowanych leków, mają najsilniejsze działanie ograniczające rozwój stanu zapalnego w obrębie drzewa oskrzelowego. Po ich podaniu następuje zmniejszenie obrzęku śluzówki i wydzielania śluzu oraz odbudowa prawidłowego nabłonka błony śluzowej oskrzeli. Niezależnie od drogi podania, sterydy hamują późną fazę reakcji alergicznej i nadreaktywność oskrzeli. Wyróżniamy:

• glikokortykosteroidy podawane miejscowo do drzewa oskrzelowego – postacie wziewne są najbardziej preferowaną formą dla stosowania glikokortykosteroidów w leczeniu wszystkich postaci astmy, oprócz stanów epizodycznych. Pozwalają uniknąć wielu niepożądanych działań ogólnoustrojowych. W postaci wziewnej najczęściej podaje się: budezonid, dipropioninan beklometazonu, cyklezonid, propionian flutikazonu i furoinian mometazonu;
• Glikokortykosteroidy stosowane systemowo w astmie oskrzelowej – to zastosowanie glikokortykosteroidów jest wykorzystywana tylko w ciężkich postaciach astmy oskrzelowej, zawsze przy jednoczesnym stosowaniu glikokortykosteroidów wziewnych, gdy inne metody lecznicze nie przynoszą skutku. Steroidy doustne mogą być również stosowane krótkotrwale w okresach zaostrzeń choroby. Preferowane jest podawanie możliwie jak najmniejszej, pojedynczej dawki leku w godzinach porannych. Pełne działanie glikokortykosteroidów pojawia się po kilkunastu godzinach.W postaci doustnej podaje się: prednizon, prednizolon i deksametazon. Glikokortykosteroidy takie jak półbursztynian hydrokortyzonu i sól sodowa tetrahydroftalanu prednizolonu podawane są natomiast dożylnie w ciężkich napadach astmy oskrzelowej, zwłaszcza w stanie astmatycznym.

Glikokortykosteroidy stosowane w leczeniu chorób reumatoidalnych

Glikokortykosteroidy zaliczane są do leków przeciwreumatycznych, mają jednak ograniczone zastosowanie w leczeniu chorób reumatoidalnych, ponieważ mogą być podawane jedynie przez krótki czas. Jednakże są dosyć często wykorzystywane w zwalczaniu gorączki reumatycznej (kiedy dochodzi do zajęcia procesem chorobowym serca) w leczeniu ostrych rzutów i złośliwych postaci choroby reumatycznej, a także w kolagenozach (układowe choroby tkanki łącznej). Z uwagi na szybkie i efektywne działanie, stanowią leki pierwszego wyboru w reumatycznych bólach i zapaleniach wielomięśniowych oraz skórno-mięśniowych. Stosuje się wówczas duże dawki leku, ale możliwie przez jak najkrótszy czas. Steroidy przeciwzapalne podawane są doustnie w dawce uderzeniowej, w postaci iniekcji dostawowych oraz pozajelitowo w leczeniu pulsacyjnym. Rzadziej stosuje się je natomiast w początkowej fazie terapii reumatoidalnego zapalenia stawów. Takie długoterminowe leczenie wymaga stosowania małych dawek glikokortykosteroidów, które stopniowo się jeszcze redukuje. Leki tej grupy są również rzadko wskazane w leczeniu seronegatywnego zapalenia stawów kręgosłupa. Bywają także lekami pomocniczymi w terapii uogólnionego tocznia rumieniowatego lub zapalenia stawów występującego w łuszczycy, a do leczenia guzkowego zapalenia tętnic nadają się najbardziej.

Glikokortykosteroidy najczęściej stosowane w leczeniu chorób reumatoidalnych:

• podawane doustnie: prednizon, prednizolon, rzadziej – deksametazon;
• podawane okołostawowo i dostawowo: metyloprednizon, acetonid triamcinolonu, betametazon.

Leki te podawane wielokrotnie do dużych stawów powodują nieodwracalne zniszczenie chrząstki stawowej.

Pozostałe zastosowania glikokortykosteroidów

Glikokortykosteroidy stosowane w reakcjach alergicznych

W terapii reakcji alergicznych, oprócz leków przeciwhistaminowych H₁, stosuje się również glikokortykosteroidy. Mogą być wykorzystywane w leczeniu umiarkowanych dolegliwości związanych z sezonowym alergicznym nieżytem nosa oraz w stanach przewlekłych (aerozole donosowe), w alergicznym zapalenia spojówek (mniejsza skuteczność), a także w pokrzywce (układowe zastosowanie glikokortykosteroidów jako ostateczny środek) bądź w reakcjach uczuleniowych po ukąszeniach owadów. We wstrząsie anafilaktycznym kojarzone są z adrenaliną.W zapobieganiu nawrotom objawów reakcji anafilaktycznej stosuje się najczęściej półbursztynian hydrokortyzonu (200 mg dożylnie) lub prednizolon (20 mg dożylnie). Natomiast do najpopularniejszych leków podawanych miejscowo w katarze siennym należą: budezonid, flunisolid i flutikazon, które przyczyniają się do szybszego opanowania niedrożności nosa.

Glikokortykosteroidy stosowane w schorzeniach hematologicznych

Glikokortykosteroidy (kortyzon, hydrokortyzon, prednizon, prednizolon, triamcinolon, deksametazon) należą do grupy najczęściej stosowanych leków immunosupresyjnych w chorobach układu krwiotwórczego, w których patogenezie ważną rolę odgrywają nadmierne reakcje immunologiczne i zjawiska autoimmunizacji. Prednizon, a w ciężkich przypadkach – metyloprednizon dożylnie, są najczęściej stosowanymi lekami w terapii samoistnej i wtórnej niedokrwistości autoimmunohemolitycznej, także niedokrwistości i skazy krwotocznej spowodowanej małopłytkowością (plamica małopłytkowa), które stanowią powikłania chorób nowotworowych. Sterydy można stosować w przypadku skłonności do krwawień wywołanych autoimmunotrombocytopenią, ponieważ powodują wzrost liczby trombocytów, ograniczenie tworzenia przeciwciał i zmniejszenie przepuszczalności błony naczyń włosowatych.

Glikokortykosteroidy stosowane przy niewydolności kory nadnerczy

Glikokortykosteroidy jedynie w przypadku leczenia niedoczynności nadnerczy są lekami o działaniu przyczynowym. W pozostałych omawianych wskazaniach, stosowane są jako leki działające objawowo. Kortykosteroidy wykorzystuje się w leczeniu substytucyjnym ostrej lub przewlekłej niewydolności nadnerczy. Lekiem z wyboru jest tu kortyzol (inaczej hydrokortyzon). W pierwotnej niewydolności nadnerczy (choroba Addisona) wskazane jest stosowanie kortyzolu lub kortyzonu równocześnie z mineralokortykosteroidami, aby poprawić wydolność fizyczną i uniknąć groźnego przełomu nadnerczowego.

Pozostałe zastosowania glikokortykosteroidów

Glikokortykosteroidy stosuje się również:

• w napadach dny moczanowej – glikokortykosteroidy (np. prednizolon) są czasami stosowane w leczeniu ostrych napadów dny, ale jedynie w sytuacji, gdy istnieją przeciwwskazania do zastosowania niesteroidowych leków przeciwzapalnych;
• w chorobach nerek – prednizon, metyloprednizon czy deflazakort są stosowane w leczeniu zespołu nefrotycznego;
• w chorobach płuc – kortykosteroidy wykorzystywane są w leczeniu m.in. toksycznego obrzęku płuc, sarkoidozy i przewlekłej obturacyjnej choroby płuc (II stopień POChP); mogą też być wykorzystywane do stymulowania dojrzewania płuc u rozwijającego się płodu;
• w chorobach nowotworowych – glikokortykosteroidy znajdują zastosowanie w terapii nowotworów złośliwych, głównie układowych (ostra białaczka limfoblastyczna, przewlekła białaczka limfatyczna, mięsak limfatyczny, chłoniaki, ziarnica złośliwa, nowotwory mózgu, rak piersi), ale są również wykorzystywane w leczeniu wymiotów wywołanych przyjmowaniem leków cytostatycznych;
• w nadczynności tarczycy – kortykosteroidy stosowane są w przełomie tarczycowym z współistniejącą niewydolnością kory nadnerczy, a prednizolon czymetyloprednizolon także w celu zahamowania procesu zapalnego w aktywnym okresie orbitopatii (oftalmopatii) tarczycowej (ten drugi lek jedynie przy równoczesnym zajęciu nerwu wzrokowego i zagrożeniu utraty wzroku);
• w chorobach jelit – glikokortykosteroidy stosowane są jako leki dodatkowe w leczeniu bardzo zaawansowanego wrzodziejącego zapalenia jelita grubego (np. pianki doodbytnicze z octanem hydrokortyzonu, wlewki doodbytnicze lub kapsułki z budezonidem) oraz w chorobie Leśniowskiego-Crohna (prednizolon);
• w okulistyce – triamcinolon bywa wykorzystywany w zwyrodnieniu plamki żółtej, natomiast w stanach zapalnych gałki ocznej niewywołanej infekcją mogą być stosowane leki okulistyczne zawierające np. deksametazon, fluorometolon, octan hydrokortyzonu, octan lub piwalan prednizolonu;

A także:

• w transplantologii (w profilaktyce odrzucania przeszczepu),
  w zatruciach i skażeniach toksycznych (głównie amoniakiem, tlenkiem azotu, ditlenkiem siarki, siarkowodorem, berylem, fosgenem oraz izocyjanianami),
• w chorobach wątroby i układu nerwowego, w obrzęku mózgu, w ciężkim wstrząsie,
• w objawowej terapii stwardnienia rozsianego.

Działania niepożądane glikokortykosteroidów

Działania niepożądane glikokortykosteroidów wynikają z ich wpływu na gospodarkę węglowodanową, białkową, tłuszczową i mineralną oraz na układ nerwowy, a także z działania immunosupresyjnego. Zwiększenie ryzyka występowania objawów niepożądanych następuje, gdy leki tej grupy są stosowane długotrwale lub w dużych dawkach. Ich rodzaj, częstość i nasilenie zależą w największym stopniu od profilu leku.

Do działań niepożądanych kortykosteroidów zaliczamy: zwiększenie zawartości glukozy we krwi (sterydy mogą osłabiać działanie insuliny oraz doustnych leków przeciwcukrzycowych i ułatwić rozwój cukrzycy), podwyższenie ryzyka rozwoju wrzodów żołądka i dwunastnicy, osteoporozę i zahamowanie wzrostu dzieci, supresję osi przysadka-podwzgórze, hipokaliemię, jatrogenny zespół Cushinga, zaburzenia psychiczne (bezsenność, zmiany nastroju, zaburzenia maniakalno-depresyjne, schizofrenia), napady drgawkowe u chorych na padaczkę, niewydolność nadnerczy, nadciśnienie tętnicze, a także:

• po zastosowaniu glikokortykosteroidów wziewnych – sprzyjanie rozwojowi kandydozy jamy ustnej i zatok przynosowych, suchość w jamie ustnej, chrypka, kaszel, krwawienia błon śluzowych, alergia kontaktowa;
• po zastosowaniu glikokortykosteroidów miejscowo na skórę – zaniki skórne (np. rozstępy), teleangiektazje, zaburzenia barwnikowe, okołoustne zapalenia skóry;
• po zastosowaniu glikokortykosteroidów w okulistyce – zaćma podtorebkowa, aktywacja zapalenia opryszczkowego, owrzodzenia i perforacje rogówki, u chorych na jaskrę – wzrost ciśnienia wewnątrzgałkowego z zaburzeniami widzenia.