Bóle głowy są powszechną dolegliwością – pojawiają się aż u 49% populacji ogólnej, częściej u kobiet. Dotykają osób w każdym wieku, każdej rasy, bez względu na status społeczno-ekonomiczny. Najczęściej ból głowy jest pochodzenia pierwotnego (samoistny ból głowy). To znaczy, że jest chorobą samą w sobie, np. pulsujący ból głowy może wskazywać na migrenę. Bóle głowy zazwyczaj nie stanowią zagrożenia dla zdrowia i życia, ale mogą znacząco obniżyć jego jakości. Jakie są rodzaje bólu głowy, jak je odróżnić i w jaki sposób leczyć?
Deposit
Typy bólu głowy – jak je rozróżnić?
Bóle głowy dzielą się na pierwotne i wtórne. Wśród pierwotnych bólów głowy wyróżniamy: napięciowy ból głowy, migrenowy ból głowy i klasterowy ból głowy. Bóle głowy o charakterze wtórnym są natomiast jednym z objawów choroby.
Napięciowy ból głowy zwykle umiejscawia się obustronnie w okolicy czoła i opisywany jest jako: kłujący ból głowy lub uciskający ból głowy, a także jako uczucie, jakby głowa była w imadle lub w ciasnej opasce.
Migrenowy ból głowy, potocznie zwany migreną. Głównym objawem migreny są napady silnego, jednostronnego, pulsującego bólu, któremu często towarzyszą światłowstręt i fonofobia, nudności oraz wymioty nasilające się przy aktywności fizycznej. Atak migreny najczęściej trwa do kilku godzin, a w skrajnych przypadkach nawet 2–3 dni. U 30% osób przed napadem migreny lub w jej trakcie pojawia się tzw. aura, która może być całym spektrum objawów, takich jak: błyski, mroczki, ubytki w polu widzenia czy zaburzenia ostrości widzenia. Mogą też się pojawić odwracalne ogniskowe zaburzenia neurologiczne, takie jak jednostronne parestezje ręki, ramienia lub twarzy. Pacjenci w podeszłym wieku mogą się skarżyć na występowanie aury wzrokowej bez towarzyszącego bólu głowy.
Klasterowy ból głowy to wyjątkowo nieprzyjemna dolegliwość. Postać epizodyczna tego bólu zazwyczaj trwa kilka tygodni i pojawia się raz w roku lub co 2 lata, o tej samej porze roku. Jest to jednostronny ból głowy, krótkotrwały (trwający 15–60 min), bardzo intensywny ból wokół oczodołu, z towarzyszącymi objawami autonomicznymi, takimi jak: łzawienie, przekrwienie spojówek czy niedrożność nosa. W postaci przewlekłej, która jest rzadsza, nie występują żadne remisje między klasterami (napadami), a dodatkowo może rozwinąć się ciągły, łagodniejszy ból głowy, który jest umiejscowiony w tle. Postać epizodyczna może przechodzić w przewlekłe bóle głowy i na odwrót.
Dużo rzadsze – bo występujące jedynie u ok. 10% populacji – są bóle głowy o charakterze wtórnym. To objaw innej choroby lub pojawiają się one w wyniku nadużywania niektórych leków.
Napięciowy ból głowy zwykle wywoływany jest przez: stres, zmęczenie, brak snu lub nieprawidłowości mięśniowo-szkieletowe okolicy głowy i szyi. Może być także spowodowany przez alkohol – w szczególności czerwone wino – lub przez niektóre produkty spożywcze bogate w azotany, takie jak czerwone mięso lub buraki.
W przypadku migreny i klasterowych bólów głowy nie wiadomo, co je wywołuje. Wiadomo natomiast, że migrena najprawdopodobniej ma podłoże genetyczne, często występuje rodzinnie. Natomiast patofizjologia klasterowych bólów głowy pozostaje niezbadana.
Ból głowy jako wtórny objaw może się pojawić w przebiegu chorób naczyniowych mózgu, takich jak: udar niedokrwienny mózgu lub jego wariant przemijający (TIA), udar krwotoczny, tętniak, olbrzymiokomórkowe zapalenie tętnic czy w przebiegu zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. Ból może być także związany ze wzrostem lub spadkiem ciśnienia śródczaszkowego wynikającym np. z powodu obecności guza mózgu lub po wykonanej punkcji lędźwiowej i upuszczeniu płynu mózgowo-rdzeniowego.
Nadużywanie leków, takich jak niesteroidowe środki przeciwzapalne, tryptany lub ergotamina –stosowane w celu łagodzenia bólów głowy – same w sobie mogą być przyczyną wystąpienia bólu.
Badacze uważają, że kluczowym czynnikiem tego zjawiska jest stosowanie leków w wyprzedzeniu, podczas oczekiwania na pojawienie się bólu głowy.
Co ciekawe, ból głowy spowodowany nadużywaniem leków nie rozwija się, gdy środki przeciwbólowe są regularnie przyjmowane z innego powodu, takiego jak przewlekły ból pleców lub choroba reumatyczna.
Niepokojący ból głowy – po czym go poznać?
Poniżej wypisane zostały objawy bólu głowy, które powinny wzbudzić czujność i uwrażliwić na konieczność wizyty u lekarza.
Ból głowy o ostrym początku – opisywany jako eksplodujący, który nigdy wcześniej nie był tak intensywny.
Nowo pojawiający się ból głowy u pacjentów powyżej 50. roku życia lub u dzieci < 10 r.ż.
Uporczywy poranny ból głowy z nudnościami.
Nowo odczuwany bólu głowy u pacjenta z nowotworem.
Nowo odczuwany ból głowy u pacjenta zakażonego wirusem HIV.
Postępujący ból głowy nasilający się z upływem tygodni.
Bóle głowy związane ze zmianami postawy.
Objawy aury, które: trwają dłużej niż godzinę, różnią się od dotychczasowo odczuwanych oraz pojawiły się po raz pierwszy w trakcie stosowania doustnych tabletek antykoncepcyjnych.
Ból głowy a udar – jaki to rodzaj bólu? W którym miejscu boli głowa?
W przebiegu wystąpienia udaru niedokrwiennego ból głowy nie zawsze występuje, a jeśli się pojawi, to jest on niecharakterystyczny. Może zostać zakwalifikowany jako ból napięciowy lub migrenowy. Inaczej sprawa ma się z udarem krwotocznym, potocznie zwanym „wylewem". Typowe dla tego udaru jest wystąpienie nagłego i najsilniejszego bólu głowy w życiu pacjentów. Ból ten najczęściej dotyczy całej głowy. Osoba dotknięta krwotokiem do mózgu może mówić niewyraźnie, nie rozumieć tego, co się do niej mówi, odczuwać drętwienie ciała i mieć zawroty głowy.
Która część głowy boli przy tętniaku?
Tętniak, czyli osłabiona i zdeformowana część tętnicy zaopatrującej w utlenowaną krew mózg, jest stanem pośrednim, nim dojdzie do udaru krwotocznego,będącego powikłaniem jego pęknięcia.
Osoba mająca tętniaka może, ale nie musi, odczuwać bólu głowy.
Im tętniak będzie większy, tym większy ucisk na sąsiednie tkanki będzie wywierał i tym intensywniejsze dolegliwości może dawać. Odczuwany ból najczęściej będzie jednostronny, o charakterze postępującym, nasilający się z upływem czasu. Poprzez ucisk na nerwy czaszkowe tętniak może być odpowiedzialny za objawy neurologiczne po jednej stronie ciała, takie jak drętwienie lub osłabienie mięśni twarzy albo znaczne pogorszenie funkcji narządu wzroku.
Jak odróżnić migrenę od udaru?
Badania mówią, że u osób cierpiących na bóle migrenowe z aurą występuje zwiększone ryzyko udaru niedokrwiennego w porównaniu z osobami zdrowymi.
Ryzyko udaru niedokrwiennego w przebiegu migreny z aurą największe jest u kobiet poniżej 45. roku życia, stosujących doustne środki antykoncepcyjne i palących papierosy, a także u osób, u których migrena z aurą występuje po raz pierwszy po 50. roku życia.
Chociaż ryzyko udaru jest u tych osób większe niż w populacji ogólnej, nie oznacza to, że osoby z migreną z aurą na pewno go doświadczą. Objawy migreny mogą być mylone z udarem mózgu lub odwrotnie. Może być trudno odróżnić migrenę od udaru mózgu, zwłaszcza TIA, ponieważ podobieństwo objawów może być mylące.
Warto zapamiętać, że migrena zazwyczaj pojawia się stopniowo i ma „pozytywne” objawy (oznacza to dodatkowe odczucia), takie jak błyski w polu widzenia lub mrowienie. Udar mózgu lub TIA mają tendencję do nagłego pojawienia się i typowe są dla nich „negatywne” objawy (utrata czucia), takie jak utrata wzroku w jednym oku lub utrata czucia w jednej z rąk.
Jeśli dotychczasowe objawy aury uległy zmianie lub pojawiły się po raz pierwszy w późniejszym okresie życia albo nie masz pewności, czy masz udar, czy atak migreny, powinieneś jak najszybciej zwrócić się o pomoc lekarską.
W przypadku bólu głowy o charakterze napięciowym w celu jego przerwania skutecznym działaniem wykazują się przeciwbólowe leki bez recepty, takie jak: paracetamol, kwas acetylosalicylowy lub ibuprofen. Przy nawracających i uporczywych bólach można również zastosować leczenie profilaktyczne bazujące na amitryptilinie, czyli trójpierścieniowym leku przeciwdepresyjnym stosowanym codziennie przed snem.
W celu doraźnego leczenia migreny z łagodnym lub umiarkowanie silnym bólem głowy można zastosować podobne leki z grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych, takich jak przy napięciowych bólach głowy.
Do złagodzenia silnego bólu w migrenie należy sięgnąć po leki z grupy tryptanów lub dihydroergotaminę. Jeśli migrenie towarzyszyć będą nudności i wymioty, należy wziąć lek przeciwwymiotny, na przykład metoklopramid.
W profilaktyce napadów migreny stosuje się β-adrenolityki, takie jak: propranolol lub metoprolol, flunaryzynę, topiramat, amitryptylinę, naproksen czy toksynę botulinową (do blokady nerwu potylicznego większego).
NLPZ-y nie będą skuteczne w znoszeniu klasterowego bólu głowy. Do przerwania pojedynczego napadu należy pooddychać 100-proc. tlenem przy użyciu maski przez 10–20 min oraz zastosować farmakoterapię w postaci sumatryptanu i ergotaminy z kofeiną. W celu przerwania klasteru występującego danego dnia przydatne będą takie leki, jak kwas walproinowy i gabapentyna – należące do leków przeciwpadaczkowych – czy werapamil lub prednizon.
Należy pamiętać, że w celu dobrania właściwej farmakoterapii trzeba skontaktować się z lekarzem, aby uniknąć wywołania niepotrzebnie dodatkowych bólów głowy poprzez nieodpowiednie stosowanie lub nadużywanie leków.
Neuromodulacja nieinwazyjna
Oprócz farmakoterapii przybywa dowodów na skuteczność nieinwazyjnej neuromodulacji. Przezczaszkowa stymulacja magnetyczna, stymulacja nerwu trójdzielnego czy przezskórna stymulacja nerwu błędnego to techniki, które mogą zmniejszać liczbę dni migrenowych i nasilenie bólu przy dobrym profilu bezpieczeństwa. Przeglądy z 2024 r. wskazują, że metody te mogą być stosowane zarówno we wczesnych postaciach epizodycznych, jak i jako uzupełnienie w migrenie przewlekłej. Nowsze prace pokazują także skuteczność zdalnej stymulacji elektrycznej (REN) do stosowania w domu.
Najnowsze sposoby leczenia migreny
W leczeniu doraźnym migreny, obok klasycznych niesteroidowych leków przeciwzapalnych i tryptanów, dostępne są nowe opcje zatwierdzone na poziomie europejskim. Rimegepant w tabletkach podjęzykowych jest w Unii stosowany zarówno do przerywania napadu, jak i w profilaktyce u dorosłych z co najmniej czterema napadami w miesiącu. To pierwszy lek w UE zarejestrowany jednocześnie do obu tych wskazań, co ułatwia spójne prowadzenie terapii.
W profilaktyce epizodycznej i przewlekłej migreny dopuszczony jest atogepant, przyjmowany raz na dobę. Daje on możliwość doustnej profilaktyki bez konieczności zastrzyków, co dla wielu chorych bywa decydujące.
Dostępny jest także ditan – lasmiditan – do przerywania napadu u dorosłych, szczególnie u osób, które nie mogą stosować tryptanów ze względu na przeciwwskazania naczyniowe. Stanowi to ważną zmianę dla bezpieczeństwa części pacjentów.
Europejskie i polskie wytyczne rekomendują również przeciwciała monoklonalne przeciw szlakowi CGRP jako skuteczne i bezpieczne leki profilaktyczne. Najnowsze stanowiska podkreślają, że można je rozważać już jako jedną z opcji pierwszego wyboru u osób kwalifikujących się do profilaktyki – zwłaszcza wtedy, gdy wcześniejsze próby były nieskuteczne lub źle tolerowane. Polskie rekomendacje z 2024 r. spójnie opisują miejsce tych terapii w praktyce.
Zapobieganie częstym bólom głowy to przede wszystkim prowadzenie zdrowego trybu życia, zarówno w zakresie ciała, jak i psychiki: odpowiednie wysypianie się – sen nie powinien być ani za krótki, ani za długi; regularny odpoczynek po męczącej pracy; unikanie przewlekłego i silnego stresu; eliminacja czynników ograniczających do minimum prawdopodobieństwo wystąpienia urazów głowy; unikanie nikotyny, większych dawek alkoholu, nadmiernego spożywania leków (w tym przeciwbólowych); unikanie objadania się; właściwe leczenie chorób wywołujących bóle głowy, np. nadciśnienia tętniczego, zapalenia zatok czy stanów zapalnych okołozębowych. Ważne jest także dbanie o odpowiednią wentylację pomieszczeń i nakrycie głowy latem, właściwą korektę wady wzroku, unikanie niektórych pokarmów oraz niektórych substancji, takich jak glutaminian sodu, substancji słodzących oraz konserwantów – one również mogą powodować częste bóle głowy. Warto też unikać pomieszczeń i obszarów o bardzo dużym natężeniu hałasu, promieniowania jonizującego, radiowego lub o bardzo zanieczyszczonym powietrzu atmosferycznym. Brak ruchu, a także przebywanie przez wiele godzin w pozycji siedzącej czy pochylonej, np. przed ekranem komputera, może spowodować występowanie częstych bólów głowy o charakterze napięciowym.
Ból głowy – o co najczęściej pytają pacjenci?
Czy są nowe leki na migrenę dostępne w Unii Europejskiej?
Tak. Oprócz znanych leków są już dostępne nowsze terapie, w tym gepanty do przerywania napadu i do profilaktyki oraz ditany do stosowania doraźnego u wybranych osób. Dobór leku zależy od nasilenia napadów, chorób towarzyszących i tolerancji.
Kiedy z bólem głowy iść pilnie do lekarza lub na SOR?
Pilnej oceny wymaga nagły, „piorunujący” ból, nowy ból narastający z dnia na dzień, ból z gorączką i sztywnością karku, z osłabieniem lub drętwieniem kończyn, zaburzeniami mowy, wzroku lub świadomości, a także ból po urazie głowy lub u osób z obniżoną odpornością. W takich sytuacjach nie zwlekaj z pomocą.
Czy każda migrena wymaga tomografii lub rezonansu?
Nie. U większości osób rozpoznanie można postawić na podstawie wywiadu i badania. Obrazowanie jest potrzebne wtedy, gdy występują silne objawy, albo gdy obraz dolegliwości budzi wątpliwości lekarza.
Czy mogę mieć migrenę bez aury i czy aura to coś groźnego?
Migrena często przebiega bez aury. Aura to odwracalne objawy neurologiczne, na przykład mroczki i zygzaki w polu widzenia, mrowienie lub przejściowe trudności z mową. Zwykle ustępuje w ciągu godziny i nie zostawia trwałych następstw, ale jeśli pojawia się nowy, nietypowy objaw, trzeba to skonsultować.
Co zrobić, jeśli leki doraźne przestały działać, albo muszę brać je zbyt często?
To sygnał, że potrzebna jest zmiana strategii. Warto rozważyć profilaktykę farmakologiczną albo metody niefarmakologiczne, aby zmniejszyć liczbę napadów i ryzyko bólu z nadużywania leków.
Czy są metody leczenia bez zastrzyków i bez konieczności częstego stosowania tabletek?
Tak. Dostępne są doustne leki profilaktyczne przyjmowane raz dziennie oraz nieinwazyjna neuromodulacja, czyli urządzenia stymulujące określone nerwy lub obszary skóry. Te rozwiązania mogą ograniczyć liczbę dni z bólem.
Czy migrena w ciąży leczy się inaczej?
W ciąży priorytetem jest bezpieczeństwo. Wielu chorym pomaga higiena snu, nawodnienie, łagodne techniki relaksacyjne oraz wybrane leki uznane za bezpieczne w porozumieniu z lekarzem prowadzącym. Jeśli pojawiają się niepokojące objawy lub ból jest nietypowy, trzeba działać pilnie.
Czy dzieci i nastolatki można leczyć jak dorosłych?
Zasady rozpoznawania są podobne, ale dawki i wybór leków dostosowuje się do wieku. W przypadku dzieci szybciej wdraża się ocenę Dzienniczek bólów i regularny tryb dnia bardzo pomagają.
Czy tryptany są bezpieczne, jeśli mam chorobę serca albo wysokie ryzyko sercowo-naczyniowe?
Tryptany mogą być przeciwwskazane u osób z chorobami naczyń. W takich sytuacjach lekarz może zaproponować alternatywy, na przykład leki działające niezależnie od zwężania naczyń.
Jak prowadzić dzienniczek bólów głowy, żeby był naprawdę przydatny?
Wystarczy zapisywać datę i godzinę początku, czas trwania, nasilenie bólu, możliwe wyzwalacze, zastosowane leczenie i efekt po jednej oraz po dwóch godzinach. Taki dzienniczek pomaga dobrać skuteczniejsze leczenie i unikać nadużywania leków.
Czy ból głowy z nadużywania leków mija sam po odstawieniu?
Najczęściej poprawa następuje po zaplanowanym ograniczeniu leków doraźnych i wdrożeniu profilaktyki. Początkowo ból może się nasilić, dlatego dobrze przeprowadzić to pod opieką lekarza i mieć plan „pomostowy”.
Czy neuromodulację można stosować w domu i czy to jest bezpieczne?
Wybrane urządzenia są przeznaczone do stosowania domowego po przeszkoleniu. Mają korzystny profil bezpieczeństwa i mogą zmniejszać liczbę dni migrenowych, zwłaszcza jako uzupełnienie leczenia.
Jak szybko powinien zadziałać lek na napad i kiedy uznać, że nie działa?
Doraźny lek najlepiej przyjąć wcześnie, gdy ból jest łagodny. Jeśli po dwóch godzinach nie ma wyraźnej poprawy, omawia się z lekarzem zmianę dawki, formy podania lub klasy leku.
Czy napięciowy ból głowy wymaga innego podejścia niż migrena?
Tak. W napięciowym bólu głowy duże znaczenie mają techniki niefarmakologiczne, w tym praca nad snem, stresem i aktywnością fizyczną. Jeśli bóle są częste lub przewlekłe, rozważa się profilaktykę.
Czy botulina pomaga na migrenę przewlekłą?
U wybranych dorosłych z migreną przewlekłą toksyna botulinowa może istotnie zmniejszać liczbę dni z bólem. Decyzję o kwalifikacji podejmuje się po ocenie dotychczasowego leczenia i nasilenia objawów.
Czy dieta ma znaczenie w bólach głowy?
Dla części osób regularne posiłki, odpowiednie nawodnienie i unikanie własnych wyzwalaczy (na przykład alkoholu lub niektórych dodatków) zmniejsza częstość napadów. Nie ma jednej „diety migrenowej” dla wszystkich, warto obserwować reakcję organizmu.
współpraca: redakcja Wylecz.to
Bibliografia
W Wylecz.to opieramy się na EBM (Evidence Based Medicine) – medycynie opartej na faktach i wiarygodnych źródłach. Więcej o tym, jak dbamy o jakość naszych treści znajdziesz w Polityce Redakcyjnej Wylecz.to.
Ahmed F. Headache disorders: differentiating and managing the common subtypes. Br J Pain. 2012 Aug;6(3):124-32. doi: 10.1177/2049463712459691. PMID: 26516483; PMCID: PMC4590146.
Steiner TJ, Fontebasso M. Headache. BMJ. 2002 Oct 19;325(7369):881-6. PMID: 12386043; PMCID: PMC1124385.
Polskie Towarzystwo Neurologiczne / Polskie Towarzystwo Badania Bólu – „Rozpoznawanie i leczenie migreny 2024 – aktualizacja rekomendacji”. Polski, praktyczny dokument dla lekarzy.
Przeglądy naukowe 2024–2025 – neuromodulacja nieinwazyjna w migrenie; przeglądy i badania real-world dotyczące stymulacji oraz zdalnej stymulacji elektrycznej (REN).
