Zespół Hartnupów – czym jest
Choroba Hartnupów to genetyczna choroba metaboliczna, w której organizm ma ograniczoną zdolność transportu i wchłaniania kluczowych aminokwasów. W praktyce oznacza to, że część z nich nie trafia do krwiobiegu, lecz jest tracona z moczem, co może prowadzić do braków ważnych związków, m.in. tych, z których powstaje witamina B3. To właśnie ich brak odpowiada za najbardziej charakterystyczne objawy choroby, takie jak zmiany skórne przypominające rumieniową wysypkę czy zaburzenia neurologiczne.
Za rozwój zespołu odpowiedzialne są mutacje w genie kodującym białko transportowe w obrębie jelita cienkiego oraz nerki. Ponieważ choroba dziedziczona jest autosomalnie recesywnie, objawy pojawiają się tylko wtedy, gdy dziecko odziedziczy wadliwą kopię genu od obojga rodziców.
Choć to schorzenie pozostaje rzadkie, wcześnie postawiona diagnoza i odpowiednie leczenie pozwalają skutecznie kontrolować jego przebieg.
Przeczytaj również:
Witamina B3 – niacyna. Jakie są najlepsze źródła witaminy PP w pożywieniu? Rodzaje witaminy B
Choroba Hartnupów – przyczyny
Choroba Hartnupów ma podłoże genetyczne – jej bezpośrednią przyczyną są mutacje w genie SLC6A19, który koduje białko odpowiedzialne za transport aminokwasów.
Na skutek tej wady aminokwasy nie są skutecznie wchłaniane w obrębie śluzówki jelita cienkiego ani prawidłowo odzyskiwane z moczu przez kanaliki nerkowe.
Zamiast tego zostają w nadmiarze wydalane, co prowadzi do okresowych niedoborów istotnych substratów metabolicznych. Szczególnie istotna jest utrata tryptofanu – związku, z którego organizm syntetyzuje niacynę (witaminę PP), kluczową dla zdrowia skóry i układu nerwowego.
Przeczytaj również:
Pelagra (rumień lombardzki) – przyczyny, objawy, diagnostyka, leczenie
Objawy choroby
Objawy choroby Hartnupów są najczęściej rzutowe, tzn. pojawiają się okresowo – zwykle w odpowiedzi na czynniki obciążające organizm. Do najbardziej rozpoznawalnych należą zmiany skórne określane jako wysypka pelagropodobna.
Ma ona charakter zaczerwienionych, szorstkich, czasem łuszczących się plam lub nadżerek, które lokalizują się przede wszystkim w miejscach eksponowanych na słońce.
Promieniowanie UV działa tu jak wyzwalacz, podobnie jak: infekcje, gorączka, spadki masy ciała czy przewlekły stres. Skóra w trakcie rzutu bywa: podrażniona, przesuszona i nadwrażliwa, a okresowe zaostrzenia mogą przypominać zaawansowane niedobory witaminowe.
Druga duża grupa objawów dotyczy układu nerwowego. Brak aminokwasów, zwłaszcza tryptofanu, zaburza syntezę ważnych związków niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania mózgu. Skutkiem mogą być: trudności z utrzymaniem równowagi, czyli ataksja, niestabilny chód, drżenia mięśniowe, nieprecyzyjne ruchy, a także zawroty głowy i ogólne osłabienie siły mięśni.
Często obserwuje się też obniżenie energii życiowej, szybsze męczenie się podczas wysiłku, problemy z pamięcią krótkotrwałą oraz pogorszenie koncentracji. U dzieci i młodych dorosłych mogą pojawiać się okresowe trudności szkolne wynikające z fluktuacji funkcji poznawczych, co dodatkowo utrudnia wczesne powiązanie symptomów z chorobą metaboliczną.
W przebiegu klinicznym mogą wystąpić również zmiany neuropsychiatryczne: wahania nastroju, bezsenność, drażliwość, epizody lękowe, przejściowe stany splątania (dezorientacji), a rzadziej halucynacje lub zachowania przypominające ostry epizod encefalopatii metabolicznej. Objawy te są zwykle odwracalne i ustępują po wyrównaniu gospodarki metabolicznej, nawodnieniu oraz uzupełnieniu niedoborów, szczególnie niacyny i wsparciu dietetycznym. Istotne jest, że choroba Hartnupów nie prowadzi u większości chorych do stałego uszkodzenia narządów – kluczowym elementem jego obrazu są właśnie przemijające rzuty i okresy bezobjawowe, dlatego czujna obserwacja powtarzalnych epizodów pozostaje fundamentem rozpoznania.
Przeczytaj również:
Pelagra (rumień lombardzki) – przyczyny, objawy, diagnostyka, leczenie
Leczenie choroby Hartnupów
Metoda terapii choroby Hartnupów jest zwykle długotrwała, ale w dużej mierze opiera się na prostych i skutecznych zasadach. Podstawą jest suplementacja niacyny lub jej aktywnej pochodnej (nikotynamidu), które pomagają zapobiegać rzutom chorobowym i skracać je – zwłaszcza skórne i neurologiczne.
W związku z tym, że organizm traci z moczem aminokwasy, istotne znaczenie ma również dieta wysokobiałkowa zapewniająca stałą podaż substratów metabolicznych.
W przypadku zmian o charakterze fotowrażliwości skóry zaleca się dodatkowo ochronę przeciwsłoneczną (kosmetyki z filtrem UV, unikanie nadmiernej ekspozycji na słońce, odzież ochronną).
W okresie zaostrzeń terapia obejmuje intensywniejsze uzupełnianie płynów i elektrolitów, czasowe zwiększenie dawek witaminy B3 oraz monitorowanie objawów neurologicznych.
U części pacjentów pomocniczo stosuje się leki wspierające układ nerwowy i probiotyki regulujące pracę przewodu pokarmowego, choć ich znaczenie ma charakter dodatkowy, niezastępujący kluczowej terapii.
Ważnym elementem leczenia jest też edukacja chorego i rodziny w zakresie czynników prowokujących rzutów choroby: infekcji, stresu, niedoborów kalorycznych czy silnego nasłonecznienia. Dzięki dobrze prowadzonemu leczeniu u większości osób chorych możliwa jest poprawa stanu zdrowia i funkcjonowanie bez istotnych ograniczeń.
Przeczytaj również:
Początki łuszczycy – jak ją rozpoznać po objawach?
Choroba Hartnupów a pelagra
Choroba Hartnupów i pelagra mogą wyglądać podobnie od strony objawów, jednak stoją za nimi odmienne mechanizmy. Pelagra to klasyczny stan chorobowy spowodowany znacznym niedoborem niacyny (witaminy PP), najczęściej wynikający z diety ubogiej w ten składnik lub z przewlekłego niedożywienia.
W chorobie Hartnupów problem nie polega zwykle na braku niacyny w pożywieniu, lecz na zaburzeniu jej powstawania i utrzymania w organizmie, ponieważ uszkodzony zostaje transporter aminokwasów w obrębie nabłonka jelita cienkiego oraz cewek proksymalnych nerki.
Z tego powodu organizm nadmiernie traci aminokwasy, w tym szczególnie istotny prekursor metaboliczny – L‑tryptofan. Niedostateczna jego ilość zmniejsza wytwarzanie niacyny, co prowadzi do zmian określanych jako dermatoza światłozależna.
Podobieństwo kliniczne bywa tak duże, że wysypkę Hartnupową często błędnie klasyfikuje się jako pelagrę. W obu przypadkach zmiany nasilają się pod wpływem promieniowania UV i obejmują odsłonięte fragmenty ciała: twarz, szyję, grzbiety dłoni i stopy.
Skóra staje się: zaczerwieniona, szorstka, sucha, z tendencją do łuszczenia i powstawania bolesnych nadżerek lub pęknięć.
U części chorych obserwuje się również objawy przypominające triadę „3D” (zapalenie skóry, dolegliwości jelitowe i zaburzenia funkcji poznawczych), jednak w chorobie Hartnupów nie mają one charakteru utrwalonego – są rzutowe i najczęściej ustępują po szybkim wdrożeniu leczenia.
Wczesne odróżnienie choroby Hartupów od pelagrycznej awitaminozy pozwala uniknąć błędów terapeutycznych i szybko uzyskać poprawę.
