Zaburzenia łaknienia – czym są, rodzaje

Co odpowiada za prawidłowe łaknienie?

Jedną z podstawowych czynności życiowych człowieka jest konieczność stałego dostarczania składników pokarmowych, będących przede wszystkim źródłem energii. U zdrowego człowieka bilans energetyczny pozostaje zrównoważony, co pozwala na utrzymanie względnie stałej wagi ciała.

Zapotrzebowanie energetyczne nie jest jednak wartością stałą, lecz zależy od wielu czynników, takich jak wiek, masa ciała, rodzaj wykonywanej w danym momencie pracy, temperatury otoczenia, obecności choroby itp.

Nasz organizm odczuwając łaknienie jest informowany i mobilizowany do spożycia kolejnej porcji pokarmu i w ten sposób do wyrównania niedoborów energetycznych. Regulacja łaknienia polega przede wszystkim na hamowaniu stałego popędu żywieniowego przez system wielu tzw. neuroprzekaźników, a także przez czynniki metaboliczne, takie jak stężenie glukozy, stężenie wolnych kwasów tłuszczowych, aminokwasów, puryn oraz temperaturę wytwarzaną w toku przemian metabolicznych.

Struktury regulujące łaknienie znajdują się w centralnym układzie nerwowym, w części zwanej podwzgórzem. Są one skupione w dwa podstawowe ośrodki: ośrodek sytości (odpowiadający za uczucie sytości) i ośrodek głodu (odpowiadający za uczucie głodu). Komórki nerwowe w tych ośrodkach są wrażliwe na różne bodźce wewnątrz- i zewnątrzustrojowe. Oprócz regulacji ośrodkowej (ośrodków w mózgu) działa również system obwodowy, w którym uczestniczą hormony uwalniane w przewodzie pokarmowym w czasie pasażu jelitowego, czynniki wątrobowe, enzymy tkanki tłuszczowej, insulina, estrogeny.

W zaburzeniach łaknienia mechanizmy regulujące apetyt zostają zaburzone.

Od czego zależy apetyt?

Łaknienie podlega różnym wpływom środowiskowym, takim jak:

• temperatura,
• aktywność fizyczna,
• dostępność jedzenia,
• przyzwyczajenia,
• tradycje i nawyki żywieniowe,
• jakość pożywienia.

Zimno zwiększa, a gorąco zmniejsza łaknienie. Krótki intensywny wysiłek zmniejsza łaknienie, a przewlekły zwiększa ilość spożywanych pokarmów.

Zmiany łaknienia wiążą się z odczuwaniem głodu, apetytu i sytości. Na objawy głodu składa się szereg nieprzyjemnych doznań związanych z uczuciem ssania w żołądku, bólami w nadbrzuszu, niepokojem, osłabieniem. Mogą wystąpić bóle i zawroty głowy, nudności, poty, drżenia mięśniowe. Sytość jest odwrotnością głodu i pojawia się po spożyciu pokarmu. Z kolei apetyt jest związany z chęcią spożywania tylko niektórych potraw.

Zaburzenia łaknienia – brak apetytu lub nadmierny apetyt

Zaburzenia łaknienia mogą przebiegać pod postacią jego wzmożenia, zmniejszenia lub spaczenia.

Stany ze wzmożonym łaknieniem (nadmierny apetyt) to:

• polifagia – przymus spożywania dużych ilości jedzenia. Podłoże może być czynnościowe, nerwowe lub organiczne, np. w cukrzycy, chorobach pasożytniczych, nadczynności tarczycy, w ciąży;
• bulimia – tzw. wilczy głód pojawiający się po jedzeniu i zmuszający do przyjmowania kolejnych porcji jedzenia;
• acoria – jest obserwowana w chorobach psychicznych, chorzy nie mają poczucia zaspokojenia głodu, po posiłkach nie czują się najedzeni.

Stany ze zmniejszonym łaknieniem (brak apetytu):

• anoreksja – polega na nieodczuwaniu głodu;
• sitofobia – lęk przed jedzeniem; np. chorzy z kamicą pęcherzyka żółciowego, chorobami trzustki boją się jeść, ponieważ spożycie pokarmu jest przyczyną silnych dolegliwości.

Stany oznaczające łaknienie spaczone to:

• paroreksja – oznacza chęć spożywania nietypowych potraw (sezonowych, kwaśnych, słodkich);
• pica – chęć jedzenia rzeczy niejadalnych.

Nadmierne łaknienie – jakie mogą być przyczyny nadmiernego apetytu?

Wzmożone łaknienie najczęściej prowadzi do zwiększenia poboru pokarmu, a w konsekwencji do nadwagi i otyłości. Mają na to wpływ czynniki: środowiskowe, rodzinne, kulturowe, emocjonalne czy socjalne. Gdy przejadaniu się towarzyszą zaburzenia psychiczne, mamy do czynienia ze stanem określanym jako bulimia nervosa.

U pacjentów z bulimią, najczęściej kobiet, obserwuje się okresy spożywania dużych ilości wysokokalorycznych potraw, a następnie (w obawie przed otyłością) prowokowane są wymioty lub zażywane środki przeczyszczające lub moczopędne. Po okresie nadmiernego jedzenia następują okresy odchudzania się. Osoby takie często mają mylną ocenę wielkości swojego ciała, cierpią na zaburzenia nerwicowe, depresję.

Oczywiście nie każdy przypadek zwiększonego łaknienia oznacza chorobę. Zwiększony wydatek energetyczny, niska temperatura otoczenia, a czasami nawet czynniki emocjonalne (reakcja na stres) wpływają na to, że apetyt zwiększa się. Okresowo może się on zwiększać w różnych porach roku.

Brak łaknienia i zmniejszone łaknienie– jakie mogą być przyczyny braku apetytu?

Czasem mimo zwiększenia przyjmowania pokarmów dochodzi do spadku wagi ciała. Dzieje się tak w stanach przyspieszonego metabolizmu, np. w nadczynności tarczycy, zaburzeniach cukrzycowych.

O wiele częściej spadek masy ciała jest jednak spowodowany zmniejszeniem łaknienia. Brak apetytu występuje w bardzo wielu chorobach o podłożu organicznym i psychicznym, dlatego jest mało charakterystyczny i przy ustalaniu przyczyny koniecznie trzeba brać pod uwagę inne, bardziej typowe symptomy. Zmniejszenie ilości przyjmowanego pokarmu obserwuje się prawie we wszystkich ostrych chorobach infekcyjnych, a także w przewlekłych chorobach gorączkowych, po zabiegach operacyjnych.

• W chorobach przewodu pokarmowego brak łaknienia występuje m.in. w nieżytach żołądka, chorobie wrzodowej, chorobach wątroby, trzustki, dróg żółciowych, zapaleniach jelit. Towarzyszy takim objawom, jak bóle brzucha, nudności, wymioty, zaparcia, żółtaczka.
• W zaburzeniach endokrynologicznych pojawia się w niedoczynności przysadki mózgowej, niedoczynności nadnerczy, nadczynności przytarczyc, w niewyrównanej cukrzycy.
• Do spadku łaknienia prowadzą również zaburzenia witaminowe (np. przedawkowanie witaminy D), niedobór tiaminy, a także zaburzenia elektrolitowe – spadek poziomu wapnia i potasu, niedokrwistość, niewydolność nerek, mocznica, niewydolności wątroby, choroby układowe.
• W chorobach nowotworowych spadek apetytu jest spowodowany oddziaływaniem produkowanych przez guz substancji na ośrodki regulacji w układzie nerwowym oraz przez upośledzenie węchu i smaku.
• Brak łaknienia występuje w chorobach centralnego układu nerwowego, zarówno organicznych, jak i o podłożu czynnościowym, w nerwicach, psychozach, a także w starości.
• Skrajnym przykładem zaburzeń łaknienia jest jadłowstręt psychiczny, dotykający najczęściej młodych dziewcząt i prowadzący do głębokich zaburzeń metabolicznych i hormonalnych, a czasem nawet do śmierci.
• Za pogorszenie apetytu mogą być odpowiedzialne leki, zwłaszcza antybiotyki, zatrucia, przewlekły alkoholizm.

Niechęć do jedzenia należy do częstych skarg podawanych przez rodziców małych dzieci, którzy zgłaszają się do lekarza po „coś na apetyt”. Zwykle jednak nie stwierdza się wyraźnych zaburzeń w odżywieniu, które wymagałyby wyrównywania farmakologicznego. Czasem do uzyskania poprawy wystarczy zapewnić dziecku urozmaicone, kolorowe i atrakcyjnie wyglądające posiłki, podawane w stałych, regularnych porach.

Można też wspomóc się preparatami witaminowymi lub zawierającymi wyciągi roślinne (aloes, mięta, koper, anyż), które regulują pracę jelit, zapobiegają wzdęciom i ułatwiają usuwanie niestrawionych resztek pokarmowych.