Niedoczynność przysadki mózgowej – przyczyny, objawy, leczenie

Hormony wydzielane przez przysadkę mózgową

Przysadka mózgowa to narząd zlokalizowany w środkowym dole czaszki, złożony z dwóch części: przedniej (gruczołowej) oraz tylnej (nerwowej). Część przednia jest ważną strukturą układu dokrewnego, odpowiedzialną m.in. za produkcję hormonów regulujących czynność innych gruczołów wydzielania wewnętrznego. Do hormonów wydzielanych przez przysadkę mózgową należą:

• TSH – hormon tyreotropowy, pobudzający czynność endokrynną tarczycy,
• ACTH – hormon kortykotropowy, stymulujący nadnercza do produkcji hormonów,
• LH i FSH – gonadotropiny,
• PRL – prolaktyna,
• GH – hormon wzrostu.

Czynność wewnątrzwydzielnicza przysadki mózgowej regulowana jest przez podwzgórze. Wydziela ono hormony stymulujące (liberyny) oraz hamujące (statyny) uwalnianie hormonów przysadkowych. Ponadto na produkcję przysadkowych hormonów tropowych ma wpływ stężenie hormonów uwalnianych przez gruczoły docelowe. I tak np. niskie stężenie hormonów tarczycy jest u zdrowego człowieka bodźcem do zwiększonego wydzielania TSH przez przysadkę, zaś wysokie stężenia fT3 i fT4 hamują uwalnianie tyreotropiny.

Niedoczynność przysadki mózgowej to niedostateczne wydzielanie jednego lub kilku z wyżej wymienionych hormonów. Jeżeli mamy do czynienia z niedoborem jednego z hormonów przysadki, mówimy o niedoczynności izolowanej. Najczęściej spotykanym typem niedoczynności izolowanej przysadki jest niedobór hormonu wzrostu.

Przeczytaj też: Czym jest choroba popromienna?

Przyczyny niedoczynności przysadki mózgowej

Niedoczynność przysadki mózgowej można podzielić na niedoczynność pierwotną i wtórną, wynikającą z niedostatecznego wydzielania hormonów (statyn i liberyn) przez podwzgórze.

Niedoczynność pierwotna przysadki może być spowodowana:

• nowotworami przysadki lub innymi guzami mózgu, uciskającymi przysadkę (glejaki, oponiaki, struniaki, rozrodczaki, potworniaki, guzy przerzutowe, tętniaki) – stanowią one najczęstszą przyczynę niedoczynności przysadki mózgowej,
• uszkodzeniem przysadki w wyniku urazów czaszkowo-mózgowych,
• uszkodzeniem przysadki w przebiegu operacji neurochirurgicznych lub napromieniania ośrodkowego układu nerwowego,
• zapaleniem mózgu lub opon mózgowo-rdzeniowych,
• zmianami naciekowymi – zapalnymi lub ziarniniakowymi – w przebiegu takich chorób jak np. gruźlica, kiła, histiocytoza, ziarniniak Wegenera,
• autoimmunologiczną destrukcją przysadki,
• wrodzonym niedorozwojem przysadki,
• zespołem pustego siodła – wpuklaniem się przestrzeni podpajęczynówkowej w obręb siodła tureckiego, w wyniku czego przysadka mózgowa jest uciskana i niszczona przez płyn mózgowo-rdzeniowy,
• udarem przysadki (spowodowanym np. krwawieniem do guza przysadki),
• poporodową martwicą przysadki (zespół Sheehana) spowodowaną utratą krwi i wstrząsem hipowolemicznym.

Sprawdź również: Lekarz od tarczycy – jak się nazywa i kiedy udać się do niego na wizytę?

Jakie objawy daje niedoczynność przysadki mózgowej?

Obraz kliniczny choroby uzależniony jest od tego, czy zaburzenie dotyczy wybiórczego wydzielania jednego z hormonów, czy też mamy do czynienia z całkowitą niedoczynnością przysadki.

Niedobory poszczególnych hormonów dają następujące konsekwencje:

NIEDOBÓR GH:

• zahamowanie wzrostu u dzieci (karłowatość przysadkowa),
• zmniejszenie gęstości mineralnej kości,
• zmniejszenie masy mięśniowej,
• hipoglikemia.

NIEDOBÓR TSH:

• objawy wtórnej niedoczynności tarczycy:
• osłabienie, apatia,
• spowolnienie,
• męczliwość, pogorszenie tolerancji wysiłku,
• przyrost masy ciała mimo osłabienia apetytu,
• zwolnienie perystaltyki, zaparcia,
• zwolnienie czynności serca,
• obniżenie ciśnienia tętniczego,
• suchość skóry, łamliwość włosów i paznokci,
• zmiana głosu na ochrypły, matowy,
• hipercholesterolemia,
• niedokrwistość,
• skłonność do marznięcia.

NIEDOBÓR ACTH:

• objawy wtórnej niedoczynności kory nadnerczy:
• osłabienie, męczliwość,
• bóle głowy,
• hipotonia ortostatyczna, zasłabnięcia,
• zmniejszona pigmentacja skóry i błon śluzowych,
• zmniejszenie apetytu, ubytek masy ciała.

NIEDOBÓR LH i FSH:

• zaburzenia miesiączkowania, włącznie z całkowitym zatrzymaniem miesiączki,
• osłabienie libido,
• impotencja,
• trudności z zajściem w ciążę,
• u dzieci przed okresem pokwitania – brak rozwoju trzeciorzędowych cech płciowych (takich jak: owłosienie płciowe – łonowe i pachowe, powiększenie piersi u dziewcząt, wykształcenie specyficznej dla płci budowy ciała), u dorosłych – zanik owłosienia płciowego.

NIEDOBÓR PRL:

• brak laktacji u kobiet po porodzie.

U pacjentów z całkowitą niedoczynności przysadki obserwuje się współistnienie powyższych objawów.

W przypadku wystąpienia guzów przysadki czynnych hormonalnie nadmiernej produkcji jednego z hormonów może towarzyszyć niedobór pozostałych.

Jak zdiagnozować niedoczynność przysadki mózgowej?

W rozpoznaniu choroby i jej przyczyny istotne znaczenie mają:

• badanie podmiotowe i przedmiotowe – stwierdzenie objawów niedoborów hormonów przysadkowych,
• badania laboratoryjne krwi – stwierdzenie obniżonych stężeń hormonów we krwi,
• testy stymulacyjne – ocena wydzielania hormonów pod wpływem bodźców stymulujących, takich jak np. CRH dla ACTH, GnRH dla FSH i LH, TRH dla TSH, hipoglikemia dla GH – brak wzrostu stężenia hormonów pod wpływem bodźców stymulujących świadczy o patologii przysadki mózgowej. Wzrost stężenia hormonów przysadki jest dowodem na niedoczynność wtórną, spowodowaną chorobą podwzgórza,
• badania obrazowe mózgu – najdokładniejszym badaniem jest rezonans magnetyczny z kontrastem. Rolą pomocniczą odgrywa RTG czaszki – pozwala ono ocenić wielkość i kształt siodła tureckiego, w którym zlokalizowana jest przysadka mózgowa.

Jak leczyć niedoczynność przysadki?

Leczenie niedoczynności przysadki mózgowej uzależnione jest od przyczyny choroby.

W przypadku większości nowotworów przysadki mózgowej lub uciskających ją innych guzów i tętniaków mózgu metodą z wyboru jest operacja neurochirurgiczna (wyjątkiem jest prolactinoma – guz wydzielający prolaktynę – o średnicy do 1 cm; w jego przypadku nie ma konieczności operowania pacjenta, obowiązuje stosowanie leków dopaminergicznych oraz monitorowanie choroby i kontrolne, systematycznie wykonywanie rezonansu magnetycznego mózgu). Nieoperacyjne guzy mózgu są wskazaniem do zastosowania radioterapii.

Nacieki zapalne i ziarnicze wymagają leczenia antybiotykiem lub glikokortykosteroidem.

Jeżeli mamy do czynienia z izolowanym niedoborem jednego z hormonów, zaburzeniami rozwojowymi przysadki, poporodową martwicą przysadki, uszkodzeniem pourazowym, śródoperacyjnym lub popromiennym, należy zastosować leczenie substytucyjne:

• niedobór hormonu wzrostu – u dzieci jest wskazaniem do leczenia rekombinowanym GH,
• niedobór TSH – wtórną niedoczynność tarczycy koryguje się, podając L-tyroksynę
• niedobór ACTH – stosuje się glikokortykosteroidy (hydrokortyzon),
• niedobór LH i FSH – kobiety powinny przyjmować preparat dwuskładnikowy, zawierający estrogeny z gestagenami, mężczyźni zaś testosteron.

Natychmiastowej interwencji wymaga ostra niedoczynność przysadki, będąca wynikiem udaru krwotocznego przysadki. Najczęściej jego przyczyną jest wylew do guza. Najczęściej udar przysadki jest wskazaniem do pilnej operacji neurochirurgicznej.

W przypadku niedostatecznego wydzielania wszystkich hormonów niedoczynność tę nazywa się całkowitą.

Wypowiedź endokrynologa na temat niedoczynności przysadki