Psychosomatyka (zaburzenia psychosomatyczne) – przykłady chorób, objawy, leczenie

Co to jest psychosomatyka?

Psychosomatyka jest dziedziną w psychiatrii, która opisuje wpływ psychiki na objawy chorobowe. Obecnie nie ma wiele nowych doniesień z tej dziedziny. Powoli psychosomatyka wypierana jest przez psychoneuroimmunologię, która szczegółowo opisuje wpływ ośrodkowego układu nerwowego na układ odpornościowy, a tym samym na objawy chorobowe u ludzi. Klasyczna definicja zaburzenia psychosomatycznego to choroba somatyczna, w której ostry lub przewlekły uraz psychiczny był jedyną i podstawową przyczyną jej wystąpienia lub zaostrzenia.

Za prekursora psychosomatyki uważa się Franza Aleksandra i F. Dunbara, którzy opisywali klasyczne choroby spowodowane przez czynniki psychiczne:

• nadciśnienie tętnicze pierwotne,
• dychawicę oskrzelową (astma psychosomatyczna),
• wrzodziejące zapalenie jelit,
• atopowe zapalenie skóry,
• chorobę wrzodową,
• nadczynność tarczycy,
• gościec stawowy (reumatoidalne zapalenie stawów – RZS),
• pokrzywka (jako przykład psychosomatycznej choroby skóry).

Klasycznie wymieniane w tej liście choroby psychosomatyczne zupełnie inaczej się już ocenia pod względem przyczynowości. Dziś wiemy, że rola psychiki w tych schorzeniach zeszła na nieco inny plan. Nadciśnienie pierwotne wiąże się z polimorfizmem genów odpowiedzialnych za gospodarkę sodową i hormonalną. Astma oskrzelowa powiązana jest z odpowiedzią immunologiczną na określone antygeny środowiskowe. Wrzodziejące zapalenie jelita jest chorobą autoimmunologiczną, podobnie jak niektóre postacie nadczynności tarczycy (choroba Gravesa-Basedowa) i RZS. Choroba wrzodowa jest efektem nadprodukcji kwasu żołądkowego lub uszkodzenia śluzówki żołądka.

Nie jest jednak bez znaczenia zaostrzenie tych chorób pod wpływem bodźca psychicznego. Wykluczenie społeczne, samotność, depresja, niechęć rodziny mogą jak najbardziej nasilać objawy wymienionych chorób. Niektóre postacie depresji maskowanej przebiegają jak typowe zaburzenia psychosomatyczne.

W Internecie często można spotkać określenie „choroby somatyczne”, które w tekstach medycznych są tożsame z pojęciem choroby psychosomatyczne. Definicja jest wówczas taka sama. Wymienne używanie tych terminów wydaje się być mylące, ponieważ choroby somatyczne nasuwają skojarzenie z organicznymi przyczynami dolegliwości. Psychosomatyka z kolei badała związek psychiki człowieka z chorobami, na które choruje. Określenie somatycznie chory oznacza raczej pacjenta, u którego mamy do czynienia z chorobą organiczną.

To też może Cię zainteresować: Drżenie ciała – jakie mogą być przyczyny drżenia mięśni ciała?

Choroby psychosomatyczne – przyczyny

Drugi kierunek badawczy w kierunku psychosomatyki powstał w latach 60-tych XX wieku i wiązał się ze ściśle z badaniami nad stresem i jego wpływem na powstawanie chorób. Badania te opisywały szczegółowe zagadnienia psychofizjologii i polegały na badaniu organizmu po zadziałaniu bodźców stresowych. Długotrwałe działanie stresu wywołuje zbiór nieswoistych reakcji organizmu, któremu nadano nazwę uogólnionego zespołu przystosowania (GAS – general adaptation syndrome).

Przyczyną GAS było nadmierne uwalnianie hormonu nadnerczy – kortyzolu, co zaburzało oś hormonalną podwzgórze – przysadka. Nadmierne działanie kortyzolu powoduje zmniejszenie wydzielania neuroprzekaźników w korze mózgu odpowiedzialnej za nastrój, logiczne myślenie i procesy pamięciowe. Hiperkortyzolemia (tj. wysoki poziom kortyzolu) powoduje także zmniejszenie aktywności białych krwinek, co uruchamia mechanizm oportunistycznych infekcji. Można to także obserwować w codziennym życiu, badając osoby przepracowane i działające pod presją czasu i przełożonych. Osoby takie częściej zapadają na infekcje dróg oddechowych, mają większe predyspozycje do nadciśnienia tętniczego, chorób serca, choroby wrzodowej żołądka.

Zaburzenia psychosomatyczne – objawy

Do czasów współczesnych zamiast schorzeń psychosomatycznych przetrwał termin somatyzacja. Używano także pojęcia „mowy mózgu za pomocą narządów” i uznawano niektóre choroby cielesne jako przejaw głębokich zaburzeń neurotycznych. Do objawów zaburzeń psychosomatycznych zalicza się:

• wymioty,
• bóle brzucha,
• nudności,
• wzdęcia,
• biegunki,
• bóle głowy,
• szybkie bicie serca (zaburzenie układu wegetatywnego).

Niektóre postacie depresji, zwłaszcza u dzieci mogą przebiegać z objawami psychosomatycznymi (tzw. depresja maskowana). Do typowych psychosomatycznych objawów depresji należą łatwa męczliwość, bóle w jamie brzusznej, hipochondria, pseudodemencja. Do psychosomatycznych objawów nerwicy z kolei zalicza się m. in.:

• brak czucia w wybranych fragmentach skóry, zaburzenia wzroku, słuchu lub nadmierna wrażliwość na bodźce, trudności z oddychaniem, uczucie dyskomfortu w klatce piersiowej,
• psychosomatyczne bóle głowy, ból żołądka (psychosomatyczne bóle brzucha), serca, kręgosłupa, zawroty głowy, drżenie kończyn, tachykardię, nagłe uderzenie gorąca, bóle w okolicy okołopępkowej (w rzucie trzustki),
• zaburzenia seksualne, czyli zaburzenia układu moczowo-płciowego – do nieprawidłowości o podłożu psychosomatycznym zalicza się np. dysfunkcję erekcji, anorgazmie, czy wytrysk przedwczesny.

Zespół psychosomatyczny może oznaczać kombinację wymienionych dolegliwości. Problemy psychosomatyczne ze strony przewodu pokarmowego mogą naśladować zapalenie żołądka, objawy kolki wątrobowej, dyspepsję czynnościową.

Nerwica psychosomatyczna często objawia się nadmiernym poceniem, uczuciem kołatania serca i bólami w klatce piersiowej, naśladującymi anginę piersiową. Zaburzenia psychosomatyczne u dzieci objawiają się podobnie i mogą mieć związek z długotrwałym stresem, konfliktami środowiskowymi. Do typowych psychosomatycznych objawów stresu należą zaparcia, bóle brzucha, nawet wymioty, osłabienie, czasem duszności spoczynkowe.

Podział zaburzeń psychosomatycznych – objawy i dolegliwości

• Zaburzenia somatyczne ze strony układu pokarmowego to: bóle, wzdęcia, odbijania, wymioty, nudności.
• Nieprzyjemne dolegliwości – swędzenie, pieczenie, cierpnięcie, drętwienie, bolesność, wysypki, zaburzenia erekcji, zaburzenia miesiączkowania.
• Zaburzenia występujące pod postacią somatyczną (problemy somatyczne) – niezróżnicowane skargi ze strony różnych układów.
• Zaburzenia hipochondryczne – przekonanie i lęk przed poważną chorobą z licznymi zgłaszanymi dolegliwościami nie mającymi uzasadnienia w badaniu przedmiotowym (rutynowym badaniu lekarskim).
• Dysfunkcje autonomiczne występujące pod postacią somatyczną. Dolegliwości psychosomatyczne polegają na zgłaszanych objawach ze strony układu sercowo-naczyniowego, przewodu pokarmowego lub układu moczowo-płciowego – np. zaburzenia erekcji, mimowolne oddawanie moczu, nietrzymanie moczu.
• Uporczywe bóle psychogenne – np. psychogenne bóle krzyża lub głowy.
• Inne zaburzenia występujące pod postacią somatyczną – zaburzenia czucia, które nie zostały spowodowane przez czynnik fizyczny – np. wrażenie kluchy w gardle utrudniającej połykanie, psychogenny kręcz karku i inne kurczowe.

Choroby psychosomatyczne – diagnostyka

Rozpoznanie choroby psychosomatycznej jest trudne, ponieważ wymaga szczegółowego wykluczania możliwie wszystkich organicznych przyczyn zgłaszanych dolegliwości. Nie jest jednak wskazane, aby przesadzać z badaniami pomocniczymi.

Pacjenci zgłaszający skargi somatyczne niechętnie przyjmują wszelkie sugestie sugerujące zaburzenia psychiki jako podłoże zgłaszanych zaburzeń. Na propozycje konsultacji psychologicznej lub psychiatrycznej reagują niechęcią.

Objawy czasem można pomylić z urojeniami hipochondrycznymi. Chory wówczas jest przekonany, że choruje na ciężką chorobę – np. raka płuc lub AIDS i jest oporny na wszelkie wyjaśnienia.

Zwykłe dolegliwości hipochondryczne polegają na zgłaszaniu objawów chorobowych, które nie są potwierdzalne w badaniu lekarskim, a chorzy wypowiadają tylko podejrzenia co do ich podłoża, żądając kolejnych badań i konsultacji. Po otrzymaniu wyników, które nie są zgodne z ich pomysłem na przyczyny skarg, kwestionują ich wiarygodność i kompetencje lekarza zlecającego. Do przyczyn tego zachowania mogą przyczyniać się: typ osobowości, zaburzenia funkcjonowania społecznego, rodzinnego i kontaktów międzyludzkich.

Czasami za nasilenie tych objawów odpowiadają sami lekarze, ulegając prośbom i groźbom ze strony chorych – przepisują silne leki przeciwbólowe i uspokajające, które uzależniają i przyspieszają błędne koło.

Zaburzenia psychosomatyczne – leczenie

Leczenie chorób psychosomatycznych polega na cierpliwym tłumaczeniu charakteru dolegliwości. Jest to konieczne ze względu na to, że pacjenci mają nikłą motywację do psychoterapii. Do klasycznego leczenia zaburzeń psychosomatycznych należy:

• tłumaczenie uwarunkowań osobowościowych,
• określenie roli uwarunkowań psychologicznych w powstawaniu dolegliwości,
• w wybranych przypadkach leczenie przeciwdepresyjne i przeciwlękowe.

Nie należy się spieszyć z włączeniem leków. Trzeba wystrzegać się pochodnych benzodiazepin, które działają na chorego uzależniająco. Do możliwych opcji terapeutycznych należy podawanie w niewielkich dawkach leków przeciwdepresyjnych i przeciwlękowych (np. buspiron-spamilan), tym bardziej, że u chorych z zaburzeniami psychosomatycznymi częste są lęk i depresja.

Leczenie psychiatryczne stosuje się po upewnieniu, że źródłem dolegliwości nie jest choroba somatyczna (wówczas wskazana jest konsultacja internistyczna). Bóle psychosomatyczne mogą nie reagować na klasyczne leczenie przeciwbólowe. Pomocne może być wtedy skojarzenie leku przeciwbólowego i przeciwdepresyjnego.

Rokowanie jest zmienne, w zależności od poziomu intelektualnego chorego. Część chorych rozumie wyniki badań, wykluczające somatyczne tło ich dolegliwości. Szybko reagują ustąpieniem dolegliwości. Pozostała część pozostaje nieufna i podatna na sugestie przedstawicieli tzw. medycyny alternatywnej.

W wielu krajach dostępne są specjalne oddziały psychosomatyczne pozostające pod nadzorem klinik psychiatrycznych. W Polsce są niestety niedostępne. Poradnia psychosomatyczna to również rzadko spotykana instytucja. Pacjentom z reguły poleca się łatwo dostępną poradnię zdrowia psychicznego (PZP). Postępem w tej dziedzinie jest zatrudnienie w oddziałach wewnętrznych psychologów, co daje nowe możliwości leczenia całościowego pacjenta. Pojęcie odnowy psychosomatycznej obejmuje terapię psychologiczną, kompleksowe diagnozowanie i leczenie chorób somatycznych.

Leczenie chorób psychosomatycznych u dzieci skupia się na szybkim wykryciu depresji maskowanej. Pomocne jest wsparcie psychologiczne i terapia lekami przeciwdepresyjnymi.

Wypowiedź psychiatry na temat chorób psychosomatycznych