Radioterapia – co to jest i na czym polega? Wskazania, długość leczenia, skutki uboczne

Co to jest radioterapia?

Radioterapia jest metodą leczenia wykorzystującą promieniowanie o wysokiej energii w celu zmniejszenia rozmiarów guzów i eliminowania komórek nowotworowych. Stosuje się różne typy promieniowania jonizującego: promieniowanie rentgenowskie, promieniowanie gamma oraz promieniowanie cząstkowe.

Promieniowanie można podawać za pomocą aparatury umieszczonej na zewnątrz ciała pacjenta (teleterapia) lub wykorzystać do tego celu materiał radioaktywny umieszczony wewnątrz ciała w pobliżu guza nowotworowego (brachyterapia). W radioterapii systemowej (ogólnoustrojowej) wykorzystuje się substancje promieniotwórcze, takie jak np. radioaktywny jod, które podane dożylnie, wędrują wraz z prądem krwi i zabijają komórki nowotworowe. Sugeruje się, że około połowa pacjentów onkologicznych (z rozpoznaną chorobą nowotworową) może wymagać zastosowania radioterapii w trakcie leczenia onkologicznego.

Czytaj również: Dieta przeciwnowotworowa – czy dieta może zapobiegać rakowi?

Na czym polega radioterapia?

Radioterapia zabija komórki nowotworowe poprzez uszkodzenie ich materiału genetycznego. Może to być skutkiem bezpośredniego działania promieniowania na DNA (cząstek wewnątrz jąder komórkowych, w których zapisana jest informacja genetyczna) lub pośrednio za pomocą powstałych wolnych rodników, uszkadzających DNA. Komórki nowotworowe, których informacja genetyczna jest nieodwracalnie uszkodzona, nie są w stanie się dzielić i umierają. Następnie są one eliminowanie przez organizm.

Niestety, radioterapia onkologiczna może również niszczyć prawidłowe komórki naszego ciała, prowadząc tym samym do powstania skutków ubocznych. Informacja ta jest brana pod uwagę przez lekarzy podczas prowadzenia leczenia. Dla każdej zdrowej tkanki znana jest bowiem bezpieczna dawka promieniowania, którą może ona otrzymać. Tym samym umiejętne celowanie promieniowania pozwala ograniczyć ryzyko powstania uszkodzeń popromiennych.

Zastosowanie radioterapii

Radioterapia może być zastosowana z zamiarem wyleczenia nowotworu, a więc zarówno w celu wyeliminowania samego guza, jak również z nadzieją uniknięcia ryzyka nawrotu choroby nowotworowej. W takim przypadku jest wykorzystywana jako samodzielna technika terapeutyczna lub w skojarzeniu z innymi metodami leczenia, np. z zabiegiem operacyjnym lub/i z chemioterapią.

Radioterapia paliatywna z kolei jest postępowaniem nastawionym na łagodzenie objawów związanych z chorobą nowotworową oraz zmniejszającym cierpienie osób chorujących na nowotwór niepoddający się leczeniu. Radioterapia paliatywna może być wykorzystywana w celu zmniejszania rozmiarów guzów przerzutowych, które rozwinęły się w takich miejscach, jak np. mózg, przełyk czy kości.

Radioterapia znalazła zastosowanie m.in. w następujących nowotworach złośliwych:

• raki głowy i szyi – teleterapia jako samodzielna metoda leczenia (leczenie radykalne);
• rak piersi – radioterapia przed- i pooperacyjna;
• rak odbytu – radioterapia skojarzona z chemioterapią;
• rak drobnokomórkowy płuca – radiochemioterapia;
• nowotwory szyjki i trzonu macicy – leczenie skojarzone;
• rak gruczołu krokowego – leczenie skojarzone;
• rak pęcherza moczowego – leczenie skojarzone;
• rak przełyku – leczenie skojarzone;
• rak trzustki – leczenie skojarzone;
• rak tchawicy i oskrzeli – leczenie skojarzone;
• nowotwory mózgu – leczenie skojarzone,
• mięsaki tkanek miękkich i kości – leczenie skojarzone.

Czytaj również: Przerzuty do kości – objawy, rokowania, czy można je wyleczyć?

Jak wygląda radioterapia?

Radioterapia jest metodą, której przygotowanie i przebieg w całości są kontrolowane przez lekarza specjalistę radioterapii onkologicznej. Na samym początku planowanie napromieniowania okolic guza rozpoczyna proces symulacji. Polega on zwykle na wykonaniu badań obrazowych, takich jak:

• tomografia komputerowa (TK);
• rezonans magnetyczny (MR, MRI);
• PET;
• ultrasonografia (USG).

Techniki te umożliwiają ustalenie położenia ogniska nowotworowego oraz lokalizację sąsiednich prawidłowych struktur anatomicznych. Najczęściej wykorzystywanym badaniem jest tomografia komputerowa. Podczas symulacji oraz codziennych zabiegów bardzo ważne jest, aby pacjent pozostawał w dokładnie tym samym położeniu. Aby pomóc chorym pozostać w bezruchu, czasami konieczne jest stosowanie specjalnie dopasowanych stabilizatorów. Niekiedy na skórze wykonywane są specjalne znaki, a nawet tatuaże, które ułatwiają precyzyjne zlokalizowanie miejsca poddawanego napromienianiu.

Pacjenci poddawani radioterapii głowy lub szyi muszą zakładać specjalnie zaprojektowane maski, zapobiegające poruszaniu głowy, dzięki czemu chorzy ci otrzymują promieniowanie w pożądanym miejscu podczas każdego zabiegu. Po dokonaniu symulacji radioterapeuta określa, jaki obszar ciała ma być leczony, jaka ma być całkowita dawka promieniowania skierowana na guza oraz jaka jest bezpieczna dawka promieniowania dla zdrowych tkanek w otoczeniu ogniska nowotworu. Przy użyciu nowoczesnej aparatury wyznacza się odpowiednie szczegóły planu radioterapii, po czym rozpoczyna się leczenie.

Dawką promieniowania pochłoniętego w leczeniu nowotworów jest jednostka, zwana grejem. Określa ona ilość energii promieniowania pochłoniętej przez 1 kg tkanki. Wykorzystywane są różne dawki promieniowania do zabijania określonego typu komórek nowotworowych. Zdrowe tkanki nie są w jednakowy sposób odporne na działanie szkodliwego promieniowania, dlatego radioterapeuta za każdym razem planując radioterapię musi wziąć pod uwagę bezpieczną dla nich dawkę.

Obszar ciała, który został już w przeszłości poddany radioterapii, może być drugi raz leczony tą samą metodą pod warunkiem, że nie została początkowo przekroczona maksymalna bezpieczna dawka promieniowania w ciągu całego życia dla tej okolicy. Radioterapia może być również wykorzystana w innej części ciała, jeśli odległość od miejsca, w którym niegdyś stosowana była ta metoda, jest na tyle duża, że może zostać uznana za bezpieczną dla pacjenta. W trakcie radioterapii promieniowanie radioaktywne działa zarówno na guz jak i niewielki margines zdrowych tkanek w otoczeniu ogniska nowotworu.

Rodzaj radioterapii a długość leczenia

Rodzaj wykorzystanej radioterapii (brachyterapia, teleterapia lub radioterapia sysytemowa) zależy od ustalenia następujących czynników:

• rodzaju nowotworu;
• rozmiaru guza;
• lokalizacji ogniska nowotworowego;
• odległości guza nowotworowego od zdrowych tkanek wrażliwych na promieniowanie;
• głębokości, na jakiej położonej jest nowotwór;
• ogólnego stanu zdrowia chorego;
• zamiaru stosowania dodatkowego leczenia przeciwnowotworowego;
• wieku chorego.

Najczęstszą metodą radioterapeutyczną jest teleterapia. Leczenie trwa zwykle 6–7 tygodni i polega na podawaniu określonej dawki promieniowania każdego dnia przez 5 dni w tygodniu. Wykorzystywane są również alternatywne plany leczenia obejmujące np:

• przyspieszoną radioterapię – wyższa dobowa dawka promieniowania w krótszym czasie (skrócenie leczenia o 2–3 tygodnie);
• radioterapię hiperfrakcjonowaną – mniejsze dawki promieniowania więcej niż raz na dobę (2–3 frakcje dziennie).

Czytaj również: Glejak wielopostaciowy (glioblastoma) – objawy, leczenie, rokowania

Radioterapia a leczenie operacyjne

Radioterapia może być zastosowana przed, w trakcie lub po zabiegu operacyjnym. Napromienianie przedoperacyjne ma na celu zmniejszenie masy guza nowotworowego tak, aby można go było całkowicie usunąć podczas zabiegu. Czasem udaje się wykonać operacje oszczędzające zajęty narząd. Ograniczeniem zastosowania radioterapii przedoperacyjnej (neoadjuwantowej) jest możliwość wystąpienia odczynu zapalnego, który utrudnia gojenie rany pooperacyjnej.

Radioterapia pooperacyjna (adjuwantowa) polega na napromienianiu okolic anatomicznych w miejscu usuniętego guza nowotworowego oraz pobliskich węzłów chłonnych. Założeniem tej metody jest wyeliminowanie przetrwałych komórek nowotworowych w miejscu, gdzie pierwotnie rozwinęło się ognisko nowotworu i zminimalizowanie ryzyka wznów miejscowych. Radioterapia śródoperacyjna, ze względu na niską dostępność odpowiedniego wyposażenia, obecnie jest rzadko stosowana.

Czytaj również: Rumień wielopostaciowy – co to jest? Przyczyny, objawy, leczenie, profilaktyka

Skutki uboczne radioterapii

Radioterapia może wywoływać zarówno wczesne (ostre) jak i późne (przewlekłe) skutki uboczne. Pierwsze z nich pojawiają się podczas leczenia i zanikają kilka tygodni po jej zaprzestaniu, drugie ujawniają się po kilku miesiącach a nawet latach po zakończeniu leczenia i mogą utrzymywać się trwale. Rozwinięcie się działań niepożądanych po radioterapii zależy od miejsca, w którym była stosowana radioterapia, dziennej dawki promieniowania, całkowitej otrzymanej dawki promieniowania, przebytego leczenia przeciwnowotworowego oraz ogólnego stanu zdrowia chorego.

Do wczesnych działań niepożądanych radioterapii zalicza się:

• podrażnienie lub uszkodzenie skóry (rumień, złuszczanie skóry, obrzęk, krwawienia po niewielkich urazach, owrzodzenia);
• zaburzenia hematologiczne (niedokrwistość, zaburzenia odporności z powodu niskiej liczby leukocytów);
• uszkodzenie ślinianek – radioterapia głowy i szyi;
• zaczerwienienie, bolesność, owrzodzenie lub krwawienia z błon śluzowych jamy ustnej – radioterapia głowy i szyi;
• wypadanie włosów – radioterapia głowy i szyi;
• zmęczenie – każdy rodzaj radioterapii;
• krwisty częstomocz – radioterapia podbrzusza;
• utrudnione przełykanie pokarmów lub płynów;
• krwiste biegunki – radioterapia brzucha;
• nudności i wymioty – radioterapia brzucha i mózgu.

Do późnych skutków ubocznych radioterapii należą:

• zwłóknienia płuc – radioterapia klatki piersiowej;
• zwłóknienia i zanik nerek – radioterapia brzucha;
• marskość wątroby – radioterapia brzucha;
• uszkodzenia jelit, powodujące biegunkę i krwawienia z odbytu; niedrożność jelit (radioterapia brzucha);
• zaburzenia pamięci – radioterapia mózgu;
• niepłodność – gdy napromieniano gonady;
• rzadko wtórne nowotwory w obszarach napromieniania.

Nawet niewielkie ilości promieniowania radioaktywnego mogą być szkodliwe dla płodu, co na wczesnym etapie jego rozwoju prowadzi do poronienia lub poważnych zaburzeń rozwojowych.

Czytaj również: Guz jelita grubego – jak rozpoznać i jak leczyć guz na jelicie grubym?