Hormony a nadciśnienie

Rafał Drobot lekarz 18 marca 2015 (pierwsza publikacja: 14 października 2013)

Nadciśnienie tętnicze jest chorobą powszechną – szacuje się, że cierpi na nie ok. 32% dorosłych Polaków (10,5 mln osób). W ponad 90% przypadków mamy do czynienia z nadciśnieniem tętniczym o nieznanej przyczynie (tzw. pierwotnym), resztę stanowi nadciśnienie tętnicze, którego przyczynę udaje się ustalić (tzw. wtórne).

Spis treści

Pojęcie nadciśnienia tętniczego hormonozależnego
Przyczyny i objawy nadciśnienia tętniczego hormonozależnego
Diagnostyka i leczenie nadciśnienia tętniczego hormonozależnego
Nadciśnienie tętnicze a hormony – opinia eksperta

Pojęcie nadciśnienia tętniczego hormonozależnego

Nadciśnienie tętnicze hormonozależne może zostać rozpoznane, gdy spełnione są następujące warunki:

w czasie dwóch wizyt pacjenta, lekarz stwierdza ciśnienie skurczowe ≥140 mmHg i/lub rozkurczowe ≥90 mmHg (wartości średnie co najmniej z dwóch pomiarów w czasie każdej wizyty), przy zachowaniu określonych warunków pomiaru i stabilnym stanie pacjenta (ból, choroba, wysiłek fizyczny, stres mogą chwilowo zaburzać wartość ciśnienia – w takiej sytuacji należy powstrzymać się od rozpoznania nadciśnienia),
nadciśnienie tętnicze jest skutkiem współistniejącego nadmiaru lub niedoboru hormonów tzn. pojawiło się po raz pierwszy lub nasiliło wraz z pojawieniem się choroby układu wewnątrzwydzielniczego oraz ustępuje lub poprawia się jego kontrola przy skutecznym leczeniu choroby endokrynologicznej.

To też może Cię zainteresować: Estradiol – normy u kobiet i mężczyzn

Przyczyny i objawy nadciśnienia tętniczego hormonozależnego

W przeciwieństwie do nadciśnienia tętniczego pierwotnego (o nieznanej przyczynie), które przebiega bezobjawowo do czasu ujawnienia się powikłań takich jak udar mózgu, zawał serca czy niewydolność nerek, nadciśnienie tętnicze uwarunkowane hormonalnie cechuje zazwyczaj bogata symptomatologia związana z nadmiarem lub niedoborem określonych hormonów. W przypadkach bezobjawowych wątpliwości nie pozostawiają wyniki badań laboratoryjnych. Wachlarz objawów zależy od przyczyny i jest różny dla poszczególnych schorzeń oraz najczęściej dla nich charakterystyczny.

Przeczytaj również: Progesteron – normy u kobiet, w ciąży i u mężczyzn

Zespół Conna

Zespół Conna czyli nadmierna, niezależna od czynników regulujących produkcja aldosteronu występuje u <2% do około 15% osób z nadciśnieniem. Wywołany jest zwykle gruczolakiem, obustronnym przerostem lub rzadziej rakiem kory nadnerczy. Notuje się również przypadki rodzinne, uwarunkowane genetycznie. Konsekwencjami są nadmierne gromadzenie sodu w organizmie oraz tendencja do obniżonego stężenia potasu w surowicy krwi. Większość pacjentów jest niestety bezobjawowych, u reszty można zaobserwować stan przedcukrzycowy, parestezje lub słabość mięśni (wynik zaburzeń wodno-elektrolitowych). Wiek diagnozy to zwykle 3-5 dekada życia, a nadciśnienie jest najczęściej łagodne do średniego, rzadko ciężkie. Zespół Conna powinien być brany pod uwagę u wszystkich chorych z nadciśnieniem tętniczym opornym na leczenie.

Przeczytaj więcej na temat: Niski progesteron – leczenie, objawy, skutki

Zespół Cushinga

Zespół Cushinga związany jest z oddziaływaniem na ustrój zbyt dużych stężeń kortyzolu. Jest spowodowany przewlekłym nadmiernym wydzielaniem tego hormonu przez korę nadnerczy jako wynik:

gruczolaka w obrębie przysadki mózgowej wydzielającego adrenokortykotropinę (ACTH) o właściwościach stymulujących korę nadnerczy,
pozaprzysadkowego wydzielania adrenokortykotropiny przez niektóre nowotwory (rak drobnokomórkowy płuc, rakowiaki),
gruczolaka, raka i zmian rozrostowych w obrębie kory nadnerczy.

Zespół Cushinga może być również konsekwencją leczniczego stosowania syntetycznych pochodnych kortyzolu w celu leczenia zaburzeń niezwiązanych z czynnością kory nadnerczy, zwłaszcza u osób cierpiących na schorzenia reumatologiczne.

U 75-80 % chorych występuje nadciśnienie tętnicze. Znamiennymi objawami są otyłość brzuszna wraz z zanikami mięśni kończyn, zaokrąglenie i zaczerwienienie twarzy, ścieńczenie skóry, czerwone rozstępy w obrębie skóry brzucha i bioder. Spośród innych objawów należy wymienić osłabienie mięśniowe, zmniejszoną tolerancję wysiłku fizycznego, skłonność do powstawania siniaków na skórze, obniżenie libido i potencji u mężczyzn, skąpe miesiączki lub ich brak u kobiet, łatwość rozwoju zakażeń. Typowymi zaburzeniami metabolicznymi w zespole Cushinga są stan przedcukrzycowy lub cukrzyca, zaburzenia lipidowe, obniżone stężenie potasu i fosforu nieorganicznego w surowicy krwi. Występuje również skłonność do powikłań zakrzepowo-zatorowych.

Guzy wydzielające katecholaminy

Guzy wydzielające katecholaminy są przyczyną nadciśnienia u około 0,05-0,1% pacjentów. Są one najczęściej zlokalizowane w rdzeniu nadnerczy – guz chromochłonny, lub w pozanadnerczowej tkance okołozwojowej – przyzwojak. Istnieją również postacie dziedziczne, uwarunkowane genetycznie, związane ze ściśle określonymi i opisanymi zespołami chorobowymi. Nierozpoznany guz chromochłonny ma groźne dla życia konsekwencje sercowo-naczyniowe. Kliniczne manifestacje, w tym nadciśnienie, są początkowo związane ze zwiększona ilością krążących katecholamin (głównie noradrenaliny, rzadko adrenaliny), jednak niektóre guzy mogą wydzielać wiele innych substancji oddziałujących na naczynia krwionośne. Cechą charakterystyczną jest napadowe występowanie typowych objawów takich jak:

nadciśnienie tętnicze utrwalone lub napadowe,

ból głowy,
nadmierne pocenie się,
kołatanie serca,
drżenie mięśniowe,
bladość skóry,
niepokój.

Do rzadszych objawów należą ból w klatce piersiowej, zawał serca, zaburzenia rytmu serca, nudności i wymioty, ból brzucha, zaparcie. Do czynników wyzwalających objawy należą: wysiłek fizyczny, uciśnięcie brzucha, sytuacje stresowe, obfity posiłek, niektóre leki. Guz chromochłonny może się także ujawnić w okresie ciąży lub podczas znieczulenia ogólnego czy zabiegu operacyjnego.

Nadczynność lub niedoczynność tarczycy

Nadczynność lub niedoczynność tarczycy – spowodowana nadmiarem lub niedoborem wolnych hormonów tarczycy tj. trójjodotyroniny (fT3) i tyroksyny (fT4), których stężenia są nieadekwatne do aktualnego zapotrzebowania tkankowego. Przyczyn zaburzeń czynności tarczycy jest wiele, lecz wśród najistotniejszych należy wymienić chorobę Gravesa-Basedowa w przypadku nadczynności oraz chorobę Hashimoto w przypadku niedoczynności. W nadczynności tarczycy możemy zaobserwować podwyższone ciśnienie skurczowe oraz wzrost amplitudy ciśnienia tętniczego, czyli różnicy między ciśnieniem skurczowym a rozkurczowym. W niedoczynności tarczycy spotykamy miejscowy nadmiar T3 w naczyniach krwionośnych, co przekłada się na ich skurcz. Objawy nadczynności:

drżenie rąk,
objawy oczne,
ciepła, różowa, wilgotna i nadmiernie gładka – „aksamitna” skóra,
cienkie i łamliwe włosy i paznokcie,
zmniejszenie masy mięśniowej i osłabienie mięśni,
wole czyli powiększenie tarczycy,
objawy niewydolności serca czy choroby wieńcowej,
migotanie przedsionków,

jak i niedoczynności:

sucha, zimna i blada skóra,
obrzęk podskórny – pogrubienie rysów twarzy,
obrzęki powiek i dłoni,
zwolnienie czynności serca,
ochrypły matowy głos,
spłycenie i zmniejszenie częstości oddechów,
przewlekłe zaparcie,
wodobrzusze,
parestezje,
zmniejszenie siły mięśniowej,
obrzęk stawów, zwłaszcza kolanowych

dotyczą niemal wszystkich układów naszego organizmu, a co za tym idzie symptomatologia jest bardzo bogata i różnorodna.

Nadczynność przytarczyc

Nadczynność przytarczyc – mechanizm nadciśnienia tętniczego w tej chorobie jest nie do końca jasny. Jedna z hipotez zakłada istnienie dodatkowego czynnika wydzielanego przez przytarczyce nazwanego przytarczycznym czynnikiem hipertensyjnym (PHF). Naczynioskurczowe działanie PHF jest związane ze wzrostem stężenia jonów wapnia w komórkach mięśni gładkich tętnic – tym tłumaczona jest skuteczność działania grupy leków kardiologicznych tj. blokerów kanałów wapniowych w leczeniu nadciśnienia w przebiegu tej choroby. Przyczyny nadczynności możemy podzielić na pierwotne tj. zlokalizowane w obrębie samych przytarczyc (gruczolak, przerost lub rak przytarczyc) oraz wtórne tzn. będące konsekwencją stanów patologicznych w obrębie innych narządów (niewydolność nerek). Nadczynność przytarczyc może przebiegać pod maską:

nefrologiczną (kamica nerkowa, odmiedniczkowe zapalenie nerek, przewlekła niewydolność nerek),
reumatologiczną (bóle kostno-stawowe i mięśniowe),
gastroenterologiczną (choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, ostre lub przewlekłe zapalenie trzustki, kamica dróg żółciowych),
psychiatryczną (depresja),
endokrynologiczną (cukrzyca, objawy moczówki prostej pochodzenia nerkowego),
kardiologiczną (zaburzenia rytmu serca),
hematologiczną (niedokrwistość).

Zespół rakowiaka

Zespół rakowiaka spowodowany jest przez rozsiew do wątroby nowotworu neuroendokrynnego wytwarzającego serotoninę, tachy- i bradykininy, a czasami histaminę. Guzy płuc i przestrzeni zaotrzewnowej mogą powodować obraz zespołu wcześniej, ponieważ substancje czynne są wydalane bezpośrednio do krążenia systemowego dając charakterystyczne objawy, a nie wrotnego gdzie byłyby inaktywowane przez wątrobę. W przebiegu zespołu rakowiaka możemy zaobserwować kilkuminutowe zaczerwienienie twarzy i szyi z przyspieszeniem akcji serca, zawrotami głowy, obrzękiem, nadmiernym poceniem się. Charakterystyczna dla zespołu jest również biegunka z towarzyszącym kolkowym bólem brzucha oraz skurcz oskrzeli objawiający się dusznością. Objawy mają charakter napadowy, a napady mogą być wywołane przez alkohol, stres, leki.

Akromegalia

Akromegaliajest chorobą, w przebiegu której występuje powiększenie twarzoczaszki, rąk i stóp, rozrost tkanek miękkich, kości oraz narządów wewnętrznych. Główną przyczyną tego stanu są gruczolaki przysadki wydzielające w nadmiarze hormon wzrostu (GH). Nadciśnienie tętnicze występuje w przybliżeniu u jednej trzeciej pacjentów z akromegalią. Patogeneza jest nieznana a postulowane mechanizmy powstawania nadciśnienia tętniczego są skomplikowane.

Diagnostyka i leczenie nadciśnienia tętniczego hormonozależnego

Diagnostyka schorzeń leżących u podłoża nadciśnienia tętniczego uwarunkowanego hormonalnie jest bardzo złożona. Stosuje się oznaczenia stężeń odpowiednich hormonów, ich metabolitów oraz niektórych parametrów biochemicznych oraz pomiary aktywności niektórych enzymów. W celu lokalizacji guzów stosowane są badania obrazowe (TK, MR, PET, scyntygrafia).

Leczenie nadciśnienia tętniczego hormonozależnego powinno się opierać na współpracy lekarzy specjalistów z kardiologii/hipertensjologii oraz endokrynologii. Powinno mieć ono charakter przyczynowy, tzn. poza dążeniem do ustabilizowania ciśnienia tętniczego za pomocą leków hipotensyjnych poniżej 140/90 mmHg u większości pacjentów (wytyczne Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego z 2012 r.), należy przede wszystkim leczyć zaburzenie hormonalne będące przyczyną nadciśnienia hormonozależnego. Ścieżka terapeutyczna zależy od etiologii – najczęściej stosowane jest chirurgiczne (neurochirurgiczne w schorzeniach pochodzenia przysadkowego) leczenie operacyjne (również metodą laparoskopową) w celu usunięcia guza wydzielającego nadmiar danego hormonu. Pewną rolę odgrywa również leczenie farmakologiczne, a nawet radioizotopowe.
Leczenie nadciśnienia tętniczego hormonozależnego jest zagadnieniem specjalistycznym. W przypadku zauważenia u siebie niepokojących objawów opisanych powyżej i współistnienia lub pojawienia się nadciśnienia tętniczego, należy więc bezzwłocznie udać się na wizytę w gabinecie lekarskim.

Nadciśnienie tętnicze a hormony – opinia eksperta

Zdaniem eksperta

Barbara Pniewska-Siark endokrynolog

Wykrycie u chorego z nadciśnieniem objawowego, czyli wtórnego, pozwala na usunięcie przyczyny nadciśnienia i osiągnięcie trwałego wyleczenia. Pod kątem nadciśnienia wtórnego powinni być przebadani zwłaszcza chorzy poniżej 30. roku życia oraz chorzy oporni na typowe leczenie.

Oto najważniejsze przyczyny nadciśnienia pochodzenia hormonalnego:

guz chromochłonny nadnerczy wydzielający adrenalinę i noradrenalinę;

pierwotny hiperaldosteronizm – nadmiar aldosteronu prowadzi do zaburzeń elektrolitowych, w szczególności do niedoboru potasu oraz nadmiaru sodu, co skutkuje zatrzymywaniem wody, a co za tym idzie generowania nadciśnienia;

nadciśnienie naczyniowo-nerkowe, w tym przypadku zwężenie tętnicy nerkowej, np. z powodu miażdżycy, powoduje zwiększone wydzielanie reniny i prowadzi do nadciśnienia;

nadczynność tarczycy – w przebiegu tyreotoksykozy dochodzi do przyspieszenia tętna, zwiększenia szybkości przepływu krwi, co wywołuje rozwój ciśnienia tętniczego. Szczególnie w tym przypadku wysokie jest ciśnienie skurczowe;

niedoczynność tarczycy – w tym przypadku podwyższy się głównie ciśnienie rozkurczowe;

akromegalia – w tej chorobie rozwój nadciśnienia jest następstwem nadmiaru hormonu wzrostu i hiperinsulinemii z nim związanej.

Dalsze przyczyny nadciśnienia to nadczynność przytarczyc, a także cukrzyca — patogeneza nadciśnienia w tej chorobie ma związek z insulioopornością oraz otyłością. Nadciśnienie nasilają powikłania cukrzycy, nefropatia oraz miażdżyca. Doustne środki antykoncepcyjne także zwiększają ryzyko wystąpienia nadciśnienia.

Opublikowano: 14.10.2013; aktualizacja: 18.03.2015

Oceń:

4.0

Rafał Drobot

Lekarz

Absolwent Wydziału Lekarskiego w Katowicach Śląskiego Uniwersytetu Medycznego oraz studiów podyplomowych Prawo w Ochronie Zdrowia na Uniwersytecie Śląskim. Doświadczenie zawodowe początkowo zdobywał w Oddziale Urologicznym WSZ w Koninie. Od 2017 roku związany z Oddziałem Urologii i Onkologii Urologicznej Centrum Uronefrologii MSS w Warszawie. Pracuje również w kilku poradniach urologicznych na terenie Warszawy. Członek Polskiego Towarzystwa Urologicznego oraz Europejskiego Towarzystwa Urologicznego. Biegle posługuje się językiem angielskim oraz francuskim.