Czym są zaburzenia dysocjacyjne?
Psychika jest pojęciem, które bardzo trudno jednoznacznie zdefiniować. Wiemy, że odpowiada ona za całość procesów kształtujących pewien rodzaj integralności pomiędzy sferą emocji, wspomnień i zdolnością do reagowania na konkretne bodźce. W normalnych warunkach ludzka psychika podlega kontroli świadomości, jednak w pewnych, szczególnie stresujących sytuacjach może dochodzić do zaburzeń tej kontroli. Na skutek tego człowiek może zachowywać się całkowicie irracjonalnie i nawet o tym nie wiedzieć.
Zaburzenia dysocjacyjne (konwersyjne, c onversion disorder, CD) swoją nazwę zawdzięczają łacińskiemu słowu dissociatio oznaczającemu rozdzielenie. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego definiuje je jako utratę integracji normalnie złączonych funkcji takich jak pamięć, tożsamość, świadomość i percepcja bodźców zmysłowych.
Dysocjacja jest jednym z najsilniejszych mechanizmów obronnych służących przetrwaniu człowieka w stresujących sytuacjach jakie zna współczesna psychologia.
Reakcja konwersyjna może przyjmować bardzo zróżnicowane formy i dlatego wyróżnia się kilka typów tego rodzaju zaburzeń. Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych nadała im kod F44, natomiast w klasyfikacji zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego obowiązuje kod 300.
Przeczytaj też: Niedoczulica – przyczyny, objawy, leczenie
Przyczyny zaburzeń dysocjacyjnych
Objawy dysocjacyjne (konwersyjne) występują u osób, które doświadczyły jakiegoś traumatycznego, najczęściej nagłego wydarzenia, na które nie można się było przygotować. Przykładami takich zdarzeń są:
- gwałt oraz molestowanie seksualne,
- wypadek samochodowy,
- bycie świadkiem katastrofy naturalnej,
- przeżycie wojny, tortur,
- agresja ze strony rówieśników lub członków rodziny.
Jakie są czynniki ryzyka?
Prawdopodobieństwo ich pojawienia się zwiększają takie czynniki, jak:
- współwystępowanie różnych typów zaburzeń osobowości,
- poważne schorzenia psychiczne, takie jak depresja czy zaburzenia lękowe,
- nadużywanie alkoholu czy innych środków psychoaktywnych,
- traumatyczne przeżycia w dzieciństwie,
- współistniejące choroby somatyczne (ciężkie, przewlekłe, nieuleczalne),
- ciężkie urazy ośrodkowego układu nerwowego (np. stłuczenie mózgu),
- silny ból fizyczny.
Skłonności do dysocjacji najsilniej wyrażone są w dzieciństwie, prawdopodobnie na skutek nie do końca jeszcze dojrzałej psychiki.
Objawy zaburzeń dysocjacyjnych
Dysocjacja osobowości charakteryzować się może różnorodnymi objawami, przyjmującymi inne formy w zależności od rodzaju jaką przyjmie reakcja konwersyjna. Objawy osiowe, które są podobne dla wszystkich typów zaburzeń dysocjacyjnych, obejmują najczęściej:
- zanik pamięci (amnezja), który dotyczy okoliczności stresogennego wydarzenia lub okresu, w którym wystąpiły zaburzenia dysocjacyjne;
- zaburzenia czucia – może to być częściowy lub całkowity zanik zdolności czucia (anestezja i niedoczulica), nadmierne odczuwanie bólu (hiperalgezja) czy niezwykłe wrażenia dotykowe, takie jak pieczenie czy łaskotanie (parestezja);
- poczucie spłycenia swoich emocji;
- odczucie obcości we własnym ciele;
- odcięcie się od tego, co dzieje się obok;
- występowanie zachowań nieprzewidywalnych i często niecharakterystycznych dla osoby dotkniętej dysocjacją.
Przeczytaj więcej o przyczynach zaników pamięci.
Jakie są rodzaje zaburzeń dysocjacyjnych?
Zaburzenia konwersyjne mogą przyjmować różne formy. Psychologia jak dotąd nie tłumaczy dlaczego dysocjacja danego typu rozwija się u konkretnej osoby, prawdopodobnie ma na to wpływ rodzaj wydarzenia wyzwalającego konwersję, jak i charakter dotkniętego nim człowieka.
- Amnezja dysocjacyjna – wiąże się z utratą zdolności do odtworzenia w pamięci części lub całości traumatycznego wydarzenia. Bardzo często dotyczy ona uczestników wypadków komunikacyjnych czy ofiary gwałtu.
- Fuga dysocjacyjna – stanowi jeden z najciekawszych rodzajów zaburzeń dysocjacyjnych; jest zjawiskiem dość rzadkim i zdecydowanie niewystarczająco zbadanym. Fuga dysocjacyjna polega na wyruszeniu w spontaniczną, zupełnie nieprzemyślaną i niezaplanowaną podróż pod wpływem jakiegoś trudnego zdarzenia w życiu. Osoba dotknięta fugą nie pamięta swojego dotychczasowego życia (następuje utrata dotychczasowej tożsamości) i na czas podróży może przyjąć zupełnie nową tożsamość.
- Trans i opętanie – należy zaznaczyć tutaj, że stany te zaliczane są do zaburzeń dysocjacyjnych tylko pod warunkiem, że nie stanowią części jakiegoś obrzędu religijnego i są stanem niechcianym, nad którym osoba nimi dotknięta nie ma żadnej kontroli. Stany te wiążą się z prawie całkowitą utratą władzy nad ciałem i myśleniem. Osoba w transie uważa, że jej świadomość kontrolowana jest lub całkowicie zastąpiona przez jakiś obcy byt. Stanom tym towarzyszyć mogą zjawiska takie jak przemawianie obcymi językami czy mówienie innymi głosami.
- Dysocjacyjne zaburzenia ruchu są to stany związane z utratą kontroli nad poszczególnymi częściami ciała. Mogą one być całkowicie nieruchome i bezwładne lub mogą występować niekontrolowane i czasami całkowicie nieświadome ruchy.
- Drgawki dysocjacyjne są stanem, który bardzo przypomina atak padaczki. W przeciwieństwie do niego nie występuje jednak utrata świadomości u chorego.
- Stupor (osłupienie) dysocjacyjny to stan, w którym na skutek traumatycznego wydarzenia chory traci jakąkolwiek możliwość komunikowania się ze światem, poruszania się czy przyjmowania pokarmów, przy (najczęściej) w pełni zachowanej świadomości.
Zaburzenie dysocjacyjne tożsamości
Dysocjacja poznawcza może prowadzić do bardziej skomplikowanych i dziwniejszych stanów, niż te opisane powyżej. Zaburzenia dysocjacyjne tożsamości obejmować mogą stan jakim jest osobowość mnoga, która nazywana była kiedyś rozdwojeniem jaźni. Chory dotknięty tego typu zaburzeniem konwersyjnym może mieć w sobie wiele różnych osobowości, różniących się nie tylko zainteresowaniami czy usposobieniem, ale także wiekiem, płcią czy wykształceniem. Osobowość mnoga pod wieloma względami ciągle stanowi zagadkę dla badaczy i duży problem terapeutyczny dla lekarzy i psychologów.
Leczenie zaburzeń dysocjacyjnych
Wdrożenie prawidłowego leczenia w przypadku zaburzeń dysocjacyjnych często może być opóźnione ze względu na problemy w postawieniu prawidłowego rozpoznania. Wystąpienie stuporu, zaburzeń czucia czy problemów z mową zazwyczaj kieruje diagnostykę w stronę udaru mózgu lub nowotworów ośrodkowego układu nerwowego. Tylko wykluczenie przyczyn organicznych i dokładne badanie psychiatryczne może potwierdzić podejrzenie wystąpienia zaburzenia dysocjacyjnego.
Leczenie dysocjacji najczęściej nie wymaga farmakoterapii i ogranicza się do sesji terapeutycznych z doświadczonym psychoterapeutą, które mają na celu poprawne przepracowanie przebytej traumy i nauczenie się jak radzić sobie z silnym stresem. Najczęściej stosowaną formą psychoterapii jest metoda poznawczo-behawioralna. W przypadkach silnych zaburzeń lekowych rozważa się podanie leków anksjolitycznych.
