Insulinooporność – co to jest?
Insulina jest hormonem, który znajduje się w centrum zaburzeń prowadzących do rozwoju cukrzycy, gdyż jest to podstawowa substancja w organizmie odpowiedzialna za regulację poziomu cukru we krwi. W przypadku cukrzycy, ilość insuliny wydzielanej u pacjenta jest niewystarczająca – albo w ogóle nie jest ona produkowana (zasadniczy mechanizm w typie 1), albo nie ma jej dość, aby pokryć bardzo duże zapotrzebowanie tkanek (standardowo w typie 2). Ten drugi mechanizm wynika właśnie ze zjawiska określanego mianem insulinooporności (IR – Insulin Resistance).
Najprościej mówiąc, insulinooporność to stan, w którym tkanki organizmu zbyt słabo reagują na normalne (odpowiednie) ilości insuliny. Taka sytuacja może mieć podłoże genetyczne, np. gdy organizm produkuje hormon o nieprawidłowej budowie, jednak najczęściej jest to zaburzenie nabyte, wynikające przede wszystkim z nadwagi bądź otyłości. Tkanka tłuszczowa wpływa na insulinooporność na dwa podstawowe sposoby: poprzez produkowane substancje hormonalne oraz bezpośrednie wydzielanie do krwi tzw. wolnych kwasów tłuszczowych (WKT).
Czytaj również: HOMA-IR – wskaźnik insulinooporności – diagnoza insulinooporności
Insulinooporność – przyczyny
Komórki tłuszczowe nie są jedynie „magazynem energii“ – pełnią w organizmie ważną rolę jako część składowa układu hormonalnego, podobnie jak tarczyca czy trzustka. Produkują one liczne substancje regulujące metabolizm, wpływające na uczucie głodu i sytości oraz inne procesy życiowe – i dopóki ilość tych substancji pozostaje w równowadze z resztą hormonów krążących we krwi, organizm funkcjonuje prawidłowo. W momencie gdy zwiększa się objętość tkanki tłuszczowej (z powodu zbyt dużej ilości kalorii dostarczanych wraz z posiłkami), automatycznie wzrasta ilość wytwarzanych przez nią produktów. Większość tych substancji ma działanie przeciwstawne do insuliny lub bezpośrednio hamuje jej efekty – dlatego przy dużej ilości tkanki tłuszczowej, insulina ma bardzo utrudnione zadanie i objawia się to insulinoopornością.
Przy dużej ilości tkanki tłuszczowej, zwiększa się także jej metabolizm, co z kolei prowadzi do wzrostu stężenia wolnych kwasów tłuszczowych (WKT) we krwi. WKT są jedną z form, w jakich tłuszcze są transportowane w obrębie organizmu, w normalnych warunkach pełniącą raczej poboczną funkcję. Gdy ich stężenie wzrasta, prowadzi to do zaburzenia normalnych procesów, np. produkcji energii w mięśniach i przemian węglowodanów w wątrobie. Oba te narządy zostają „zalane“ nadmiarem WKT i z tego względu mają tendencję do wykorzystywania ich jako źródeł energii zamiast glukozy. To z kolei sprawia, że glukoza nie jest spalana w tkankach, wzrasta jej poziom we krwi i organizm musi temu przeciwdziałać poprzez zwiększone wydzielanie insuliny. Ponadto, wątroba przy dużej podaży WKT uruchamia proces zwany glukoneogenezą, w którym produkuje glukozę z tłuszczy i białek (w tej sytuacji – głównie z tłuszczy) – co dodatkowo pogłębia nadmiar cukru.
To też może Cię zainteresować: Drżenie ciała – jakie mogą być przyczyny drżenia mięśni ciała?
Powyższy proces ma charakter błędnego koła, gdyż insulina sama w sobie jest hormonem, który sprzyja powstawaniu tkanki tłuszczowej. Im większa insulinooporność, tym więcej insuliny musi zostać wytworzone dla utrzymania prawidłowego poziomu cukru we krwi – a z kolei, im więcej hormonu krąży w organizmie, tym łatwiej zwiększa się ilość tkanki tłuszczowej i dalej pogłębia się insulinooporność.
Czytaj również: Japońskie zapalenie mózgu – przyczyny, objawy, leczenie, szczepionka
Insulinooporność a cukrzyca typu 2
Podstawową konsekwencją wieloletniej insulinooporności jest cukrzyca typu 2 – gdyż stałe utrzymywanie poziomu insuliny na nieprawidłowo wysokim poziomie stanowi znaczne obciążenie dla komórek trzustki produkujących ten hormon. Tkanka, która musi przez wiele lat pracować „na maksymalnych obrotach“ w końcu nie wytrzymuje i jej wydolność zaczyna spadać. Gdy ilość insuliny spadnie poniżej krytycznego poziomu, ujawniają się objawy cukrzycy.
Ogólnie insulinooporność jest częścią tzw. zespołu metabolicznego, czyli grupy zaburzeń, które często istnieją razem u jednego pacjenta i są ze sobą ściśle powiązane – do tej rodziny zalicza się także otyłość, nadciśnienie tętnicze, cukrzycę oraz zaburzenia metabolizmu cholesterolu. Jak widać na przykładzie otyłości, cukrzycy i insulinooporności, opisanym powyżej – powiązania pomiędzy poszczególnymi składowymi zespołu metabolicznego są bardzo ścisłe.
Zobacz również: Jakie są przyczyny zimnych potów?
Insulinooporność – objawy
U pacjenta można podejrzewać zmniejszoną wrażliwość na insulinę, gdy mamy do czynienia z objawami, takimi jak:
- stwierdzona nadwaga lub otyłość (m.in. otyłość wiscelarna – inaczej brzuszna);
- podwyższony cholesterol oraz trójglicerydy w wynikach badań krwi;
- zbyt wysoki kwas moczowy we krwi;
- hipertensja (nadciśnienie tętnicze);
- chroniczne (przewlekłe) zmęczenie, brak energii, senność;
- rozdrażnienie, spadek nastroju;
- problemy skórne, np.: trądzik, rogowacenie ciemne czy nadmierne owłosienie;
- nadmierne pocenie się (nadpotliwość);
- uczucie zatrzymania wody w organizmie, obrzęki;
- nawracające ataki tzw. "wilczego głodu";
- "palpitacje" (kołatanie serca) i drżenia rąk;
- rozkojarzenie, problemy z koncentracją.
Pacjent może zgłaszać ponadto częste uczucie zimna i nawracające bóle głowy. U kobiet mogą wystąpić problemy z zajściem w ciążę lub dochodzić do poronień.
Skutki – jakim chorobom towarzyszy insulinooporność?
Jednak istnieją także pewne choroby, nie zaliczane bezpośrednio do zespołu metabolicznego, które są z nim mniej lub bardziej ściśle powiązane. Z insulinooporności wynikać mogą na przykład:
- miażdżyca,
- niealkoholowe stłuszczenie wątroby,
- zespół policystycznych jajników.
W miażdżycy kluczowy jest proces zapalny nasilany przez insulinooporność. Wiele badań wykazało, że spadek wrażliwości na insulinę powoduje patologiczne zmiany ścian naczyń krwionośnych, co skutkuje zarówno ich nieprawidłową przebudową (pogrubieniem), jak i zwiększoną skłonnością do obkurczania się. Oba te procesy, wraz z innymi czynnikami wywołującymi miażdżycę (np. otyłością) sprawiają, że u osób o zmniejszonej wrażliwości na insulinę, proces miażdżycowy może przebiegać bardzo szybko i rozlegle – co zwiększa ryzyko zawału serca, udaru mózgu, czy też niedokrwienia kończyn dolnych.
Niealkoholowe stłuszczenie wątroby (NAFLD – Non-Alcoholic Fatty Liver Disease) jest zaburzeniem, w którym w komórkach wątroby gromadzi się nadmierna ilość lipidów. Choć same kropelki tłuszczu obecne wewnątrz komórek nie stanowią tak wielkiego problemu, to ulegają one stałym procesom utleniania tworząc szkodliwe produkty przemiany materii – co prowadzi do przewlekłego procesu zapalnego, a po pewnym czasie do zwłóknienia, czyli marskości wątroby. Dlatego stłuszczenie wątroby jest czymś, co powinno się zwalczać za wszelką cenę, gdyż marskość jest już procesem w dużym stopniu nieodwracalnym i prowadzącym do niewydolności narządu. Wpływ insulinooporności na rozwój tej patologii polega prawdopodobnie na zaburzeniu prawidłowego wpływu insuliny na metabolizm – organizm transportuje zbyt wiele tłuszczy do komórek wątroby, a magazynuje zbyt mało w tkance tłuszczowej.
W przypadku zespołu policystycznych jajników (PCOS – Policystic Ovarian Syndrome) trudno jest określić, czy insulinooporność jest efektem choroby, czy jej przyczyną. Istnieją teorie, że insulina w dużych stężeniach może pobudzać niektóre komórki jajników do produkcji męskich hormonów płciowych, co z kolei pobudza rozwój PCOS-u kobiet ze skłonnością genetyczną do tego zaburzenia. Jednak, jak na razie, zagadnienie to jest na etapie dalszych badań.
Insulinooporność – leczenie i zapobieganie
Jak widać po mechanizmie rozwoju insulinooporności, najskuteczniejszym sposobem przerwania błędnego koła tej patologii jest jak najszybsze trwałe zmniejszenie masy ciała – wymaga to zasadniczej zmiany trybu życia, w tym poprawy własnych nawyków żywieniowych oraz wprowadzenia regularnej aktywności fizycznej.
Czytaj również: Dieta przy insulinooporności – jak ją skomponować
Zmniejszenie ilości tkanki tłuszczowej prowadzi do spadku nagromadzenia produkowanych przez nią substancji oraz wolnych kwasów tłuszczowych – czyli wyrównaniu ulegają dwie podstawowe przyczyny niewrażliwości komórek na insulinę. W efekcie, stężenie hormonu stopniowo się obniża, przez co jeszcze łatwiej redukuje się masa ciała, a obciążenie komórek trzustki produkujących insulinę powraca do stanu prawidłowego.
W skrócie – gdy obniżamy masę ciała, cały łańcuch zaburzeń prowadzących do insulinooporności ulega odwróceniu, co pozwala zmniejszyć znacząco ryzyko cukrzycy i wszystkich innych zaburzeń wchodzących w skład zespołu metabolicznego.
Jeżeli chodzi o leczenie farmakologiczne insulinooporności, to czasem wykorzystuje się metforminę (lek używany w terapii cukrzycy typu 2.). Jej działanie obniża poziom cukru we krwi, a co za tym idzie, trzustka nie musi produkować dużych ilości insuliny. Zaletą działania tego leku na insulinooporność jest również spadek poziomu cholesterolu i trójglicerydów we krwi.
Leku nie można jednak stosować u wszystkich pacjentów – wymienia się tu kobiety ciężarne oraz pacjentów z niewydolnością krążenia, nerek czy wątroby.
Insulinooporność – dieta – co jeść i pić, a czego unikać?
Pacjent z insulinoopornością powinien wyeliminować z diety m.in. cukry proste (cukierki, czekoladę, batoniki itp.) oraz żywność wysoko przetworzoną (dania instant, zupy z torebek, mielonki). Z jadłospisu trzeba wykluczyć także produkty z zawartością: syropu glukozowo-fruktozowego, fruktozy, glukozy czy sacharozy.
W menu osoby z insulinoopornością powinna znaleźć się natomiast żywność o niskim indeksie glikemicznym (IG) – można tu wymienić np.: pełnoziarniste makarony, ciemny ryż, pełnoziarniste pieczywo, płatki owsiane. Warto pamiętać również o tym, że im bardziej rozgotowany produkt, tym większy indeks glikemiczny posiada.
Jeśli chodzi o owoce, w diecie mogą znaleźć się: wiśnie, agrest, jabłka, morele, melon, maliny, a także borówki i jagody. Zrezygnować trzeba z kolei z owoców kandyzowanych i zasypkach cukrowych.
Do picia najlepsza będzie woda, do której można dodać miętę, cytrynę lub imbir. Należy unikać napojów słodzonych i dosładzanych soków. Z herbat można wybierać każdą – zieloną, czerwoną, czarną, owocową. Nie należy jej jednak dosładzać.
Dieta na insulinooporność powinna być zbilansowana i zawierać odpowiednie proporcje białek, tłuszczów oraz węglowodanów. W razie jakichkolwiek wątpliwości, należy skontaktować się z diabetologiem lub doświadczonym dietetykiem.
