Zespół metaboliczny – przyczyny, objawy, leczenie, zapobieganie, skutki

Zespół metaboliczny – co to jest i jakie są przyczyny?

Zespół metaboliczny (zespół X, zespół polimetaboliczny, zespół insulinooporności, zespół Raevena) rozpoznawany jest obecnie u co piątego dorosłego Polaka. Szacuje się, że w Polsce dotyczy on 5,7 mln osób. Częstość jego występowania wzrasta z wiekiem, choć problem ten jest diagnozowany u coraz młodszych osób.

Zespół X to zbiór czynników, które zwiększają znacznie ryzyko rozwoju cukrzycy, miażdżycy i chorób sercowo-naczyniowych (np. choroby niedokrwiennej serca). Zespół metaboliczny to również podłoże dla rozwoju niealkoholowego stłuszczenia wątroby, a także problemów z płodnością i zajściem w ciążę. Dochodzi też do zaburzeń gospodarki węglowodanowej.

Istnieje wiele teorii dotyczących przyczyny zespołu metabolicznego. Naukowcy upatrują jej w genetyce i przymusie gromadzenia zapasów energetycznych przez organizm.

Na wystąpienie opisywanego zespołu narażone są osoby, które spożywają posiłki o wysokiej wartości energetycznej (bogate w tłuszcz, cukry proste) oraz prowadzące siedzący tryb życia. Oba czynniki prowadzą do wzrostu wagi ciała i otyłości, co przekłada się na istotne zagrożenie dla zdrowia.

Wśród przyczyn opisywanego zaburzenia metabolicznego wymienia się także stres. W nerwowych sytuacjach produkowany jest kortyzol odpowiedzialny za gromadzenie się tkanki tłuszczowej w obrębie brzucha, a ten typ otyłości bardzo często prowadzi do rozwoju insulinooporności, czyli niewrażliwości tkanek organizmu na wydzielany przez trzustkę hormon, jakim jest insulina.

Potwierdzeniem zespołu X jest badanie metaboliczne, uwzględniające m.in. test tolerancji glukozy, próby wątrobowe i oznaczanie stężenia cholesterolu i trójglicerydów we krwi.

Zespół metaboliczny – objawy (kryteria zespołu X)

Wśród objawów zespółu metabolicznego należy wymienić m.in. występowanie otyłości brzusznej (tzw. otyłość wisceralna), którą stwierdza się pomiarem obwodu talii: dla kobiet ≥ 80 cm, a dla mężczyzn ≥ 94 cm. Aby mówić o schorzeniu, symptom ten musi współwystępować w połączeniu z co najmniej dwoma z poniższych kryteriów:

• podwyższonym poziomem triglicerydów: > 150 mg/dl lub leczeniem hipertriglicerydemii,
• zmniejszonym poziomem tzw. dobrego cholesterolu, czyli HDL: < 50 mg/dl u kobiet i < 40 mg/dl u mężczyzn, lub leczeniem tego zaburzenia,
• podwyższonym ciśnieniem tętniczym skurczowym: ≥ 130 mm/Hg lub rozkurczowym ≥ 85 mm/Hg bądź leczeniem wcześniej rozpoznanego nadciśnienia tętniczego,
• podwyższonym stężeniem glukozy (cukru) w surowicy na czczo: ≥ 100 mg/dl lub wcześniej rozpoznaną cukrzycą typu 2.

Opinia IDF (Międzynarodowa Federacja Diabetologiczna) z roku 2009 wyróżnia jednak odkładanie się tłuszczu w pasie (tłuszcz trzewny) oraz wysokie ciśnienie tętnicze jako najpowszechniejsze czynniki rozwoju opisywanego zaburzenia metabolizmu.

Zespół metaboliczny – leczenie

W leczeniu zespołu metabolicznego niezbędna jest kontynuacja wszystkich zmian w stylu życia, o których mowa poniżej. Dodatkowo włączane jest leczenie farmakologiczne poszczególnych składowych zespołu X.

U chorego z nadciśnieniem tętniczym zastosowanie będą miały leki na obniżenie ciśnienia (hipotensyjne) pozwalające uzyskać prawidłowe wartości ciśnienia tętniczego. W zaburzeniach lipidowych możliwe jest natomiast włączenie odpowiednich leków hipolipemicznych.

Jeśli dojdzie do rozpoznania cukrzycy typu 2, chory będzie musiał przyjmować leki przeciwcukrzycowe oraz systematycznie kontrolować poziom glukozy we krwi.

Mimo że leczenie farmakologiczne jest możliwe i dostępne, to warto zdawać sobie sprawę, że największą skutecznością wykazuje się postępowanie niefarmakologiczne (zmiana diety, podjęcie dobranej do wieku, możliwości i stanu zdrowia aktywności fizycznej), które dodatkowo nic nie kosztuje.

Zespół metaboliczny – profilaktyka – jak zapobiegać?

W profilaktyce zespołu metabolicznego najważniejsza jest zmiana stylu życia. Długotrwałe przestrzeganie zasad zdrowego trybu życia może ustrzec nas w przyszłości przed przykrymi konsekwencjami, jakie niesie za sobą zespół X.

Ważnym elementem jest zmiana nawyków żywieniowych. Jeżeli chodzi o zespół metaboliczny, dieta powinna uwzględniać różnorodne produkty (w tym owoce i warzywa). Ilość spożywanej żywności należy dostosować do dziennego zapotrzebowania, które można oszacować w kilokaloriach na podstawie aktywności fizycznej oraz trybu życia.

Pomocne w tym może być komponowanie posiłków na podstawie zawartości kilokalorii poszczególnych produktów. Pozwoli to osiągnąć większą kontrolę nad ilością dostarczanych kalorii. Systematyczne pomiary masy ciała, zawsze o tej samej porze dnia, są prostą metodą sprawdzenia czy dostarcza się organizmowi odpowiednią liczbę kalorii.

W diecie każdego dnia powinny znaleźć się mleko i inne niskotłuszczowe produkty mleczne. Należy starać się ograniczyć spożycie tłuszczów zwierzęcych. Warto pomyśleć o zastąpieniu smażenia potraw gotowaniem na parze. Jeśli zaś już smażyć, to najlepiej stosować oleje roślinne o małej zawartości nasyconych kwasów tłuszczowych i kwasów trans.

Pieczywo białe warto zamienić na pieczywo pełnoziarniste, ciemne. Należy unikać czerwonego mięsa. Można je zastąpić mięsem drobiowym oraz rybami. Osoby z podwyższonym ciśnieniem tętniczym powinny wystrzegać się nadmiernego spożycia soli. W diecie na zespół metaboliczny należy ograniczyć również udział napojów i żywności słodzonej oraz unikać spożywania alkoholu.

Uzyskaniu prawidłowej masy ciała, pozbyciu się otyłości metabolicznej i profilu lipidowego (lipidogram) oraz wartości ciśnienia tętniczego będzie służył systematyczny, umiarkowany wysiłek fizyczny każdego dnia. Zalecana dzienna aktywność fizyczna powinna trwać co najmniej 30 minut. Tak naprawdę warto jednak każdy czas wolny spędzać aktywnie, wybierając te sporty, których uprawianie sprawia przyjemność.

O negatywnych skutkach palenia tytoniu na stan zdrowia chyba nikogo nie trzeba przekonywać. Nie można jednak zapominać, że jego działanie jest nie tylko ograniczone do układu oddechowego, ale wpływa również na układ sercowo-naczyniowy, zwiększając zagrożenie epizodem wieńcowym.

Warto także pamiętać, że negatywne konsekwencje tego nałogu dotyczą również biernych palaczy, a więc najbliższych palacza przebywających z nim w zadymionych pomieszczeniach. Z tego też względu rezygnacja z palenia tytoniu jest niezwykle cenna.

Oczywiście zmiana przyzwyczajeń nie jest prostym zadaniem. Zamiast więc „wielkiej życiowej rewolucji” łatwiejsze może okazać się stopniowe, ale przy tym skuteczne wprowadzanie zmian.

Zespół metaboliczny – skutki i powikłania

Koncentrując się na wyżej wymienionych kryteriach rozpoznania zespołu X, można łatwo zdać sobie sprawę, że są to w rzeczywistości czynniki ryzyka rozwoju miażdżycy. Wobec tego nieleczony zespół metaboliczny będzie skutkował przedwczesnym rozwojem zmian miażdżycowych, a w dalszej kolejności ich powikłaniami.

Do najpoważniejszych następstw zmian miażdżycowych należą:

• choroba niedokrwienna serca,
• tętniaki aorty,
• przewlekłe niedokrwienie kończyn dolnych,
• zwężenie tętnic szyjnych,
• udar mózgu.

Zespół metaboliczny związany jest również z zaburzeniami metabolizmu węglowodanów. Otyłość brzuszna jest przyczyną insulinooporności, tzn. komórki nie reagują w odpowiedni sposób na wydzielaną z trzustki insulinę. Dochodzi więc do podwyższenia się poziomu cukru we krwi. Jeśli odpowiednio wcześnie nie zareagujemy, może dojść do rozwoju pełnoobjawowej cukrzycy typu 2.