Szkorbut – co to za choroba?
Szkorbut zwany inaczej historycznie także gnilcem, cyngą, dzięgną lub choroba marynarzy to choroba wielonarządowa składająca się z zespołu objawów klinicznych, które wynikają z niedoboru witaminy C w organizmie.
Witamina C (kwas askorbinowy) jest niezbędnym składnikiem odżywczym odgrywającym bardzo istotną rolę w utrzymaniu fizycznego dobrostanu. Znana jest głównie ze swoich silnych właściwości antyoksydacyjnych (przeciwutleniających) – chroni komórki przed uszkodzeniami wywołanymi przez wolne rodniki, będące szkodliwymi produktami przemiany materii. Bierze również udział w procesach regeneracji uszkodzonych tkanek m.in. skóry, chrząstek kości i zębów, gojenia się ran i wzrastania w okresie dojrzewania.
Szkorbut, czyli ciężki niedobór witaminy C, można zahamować i wyleczyć, pod warunkiem że zostanie szybko rozpoznany i odpowiednio wcześnie wdroży się odpowiednie leczenie.
Przyczyny szkorbutu
Witamina C jest jedną z witamin egzogennych, to znaczy takich, które muszą zostać dostarczone do ciała człowieka z zewnątrz np. z pożywieniem, ponieważ nie ma możliwości, aby została ona wyprodukowana przez organizm, tak jak na przykład witamina K, którą produkuje flora jelitowa. Biochemicznie kwas askorbinowy jest cząsteczką, która bierze udział w procesach syntezy aminokwasów wchodzących w skład m.in. kolagenu budującego tkankę łączną.
Z racji tego, że witamina C jest rozpuszczalna w wodzie, to ludzki organizm ma ograniczone zdolności do jej magazynowania. Kliniczne objawy niedoboru witaminy C zaczynają się ujawniać już w ciągu od 4 do 12 tygodni od zaprzestania jej dostarczania.
Historycznie szkorbut był dość powszechną jednostką chorobową wśród ubogiej ludności mającej trudną sytuację materialną oraz wśród żeglarzy, którzy mieli ograniczony dostęp do pożywienia. W obecnych czasach, pomimo że niedobór witaminy C obserwowany jest znacznie rzadziej, to nadal jest to istotny problem wśród osób żyjących w warunkach niedoboru żywności, a w krajach wysokorozwiniętych może zostać wyindukowany poprzez źle zbilansowaną dietę pozbawioną owoców i warzyw, który przyśpieszyć może nadużywanie alkoholu, palenie papierosów oraz zespoły złego wchłaniania.
Pozostałe stany predysponujące do zachorowania na poważny niedobór witaminy C to:
przejście operacji bariatrycznej,
alergie pokarmowe zmniejszające różnorodność diety,
poddawanie się hemodializom,
zaburzenia psychiczne wpływające na preferencje pokarmowe,
nadmiar żelaza w organizmie (hemochromatoza),
niewłaściwe odżywianie niemowląt – samym mlekiem krowim zamiast mlekiem matki lub mieszankami wzbogacającymi.
Czy szkorbutem można się zarazić?
Szkorbut nie jest chorobą zakaźną. Jak podaliśmy wyżej, choroba ta wynika wyłącznie z niedoboru witaminy C w diecie. Nie powodują jej bakterie, wirusy ani pasożyty, więc nie przenosi się z człowieka na człowieka. Nawet bliski kontakt z osobą chorą (wspólne mieszkanie, używanie tych samych naczyń) nie stwarza żadnego ryzyka.
Objawy szkorbutu
Początkowe objawy wynikające z niedoboru witaminy C są niespecyficzne, grypopodobne i mogą zostać mylnie powiązane z inną jednostką chorobową. Osoby w początkowym stadium braku tejże witaminy będą skarżyły się na takie objawy, jak: łatwa męczliwość, obniżenie nastroju, drażliwość, bóle stawów, utrata masy ciała, zmniejszony apetyt lub uciążliwe biegunki.
W miarę postępu choroby dojdzie do rozwinięcia się pełnoobjawowego szkorbutu, którego symptomy będą wynikały głównie z nieprawidłowej budowy kolagenu w tkankach. Objawy szkorbutu widoczne są na m.in. na skórze.
Jednym z pierwszych objawów gnilca może być m.in. frynodermia, czyli powiększenie i szorstkość mieszków włosowych. Zmiany w budowie dotykają również samych włosów, które kształtem zaczynają one przypominać korkociąg do wina.
Wraz z postępem choroby naczynia krwionośne stają się kruche i podatne na uszkodzenia. Wówczas mogą pojawić się wybroczyny podskórne i krwawienia okołomieszkowe, zwłaszcza w kończynach dolnych. U niektórych osób obserwuje się także drobne wylewy krwi pod paznokciami oraz w obrębie spojówek. W skrajnych przypadkach może dojść do poważnego wylewu krwi zagrażającemu życiu, np. do mózgu czy przewodu pokarmowego. Do wynaczynienia się krwi może także dojść w obrębie torebek stawowych, mięśni oraz pod okostną kości. Jest to szczególnie niebezpieczne u dzieci, u których proces mineralizacji układu kostno-stawowego nie uległ zakończeniu, co może prowadzić do trwałych deformacji kostnych.
Cynga często daje objawy w obrębie jamy ustnej. Początkowo rozwija się parodontoza, czyli zapalenie przyzębia. Dziąsła ulegają zaczerwienieniu i obrzękowi, a wraz z upływem czasu i postępującym niedokrwieniem dochodzi do ich uszkodzenia, zaczynają krwawić, przez co zęby w nich umieszczone samoistnie wypadają.
W gnilcu upośledzony zostaje także proces gojenia się ran, przez które tracona jest większa ilość krwi niż normalnie co w połączeniu z brakiem witaminy C, która ułatwia wchłanianie żelaza z przewodu pokarmowego, może być przyczyną niedokrwistości z niedoboru żelaza.
Jak diagnozuje się szkorbut (niedobór witaminy C)?
Szkorbut diagnozuje się na podstawie odpowiedniego obrazu klinicznego pacjenta, na który składają się: dobrze przeprowadzony wywiad medyczny, kompleksowe badanie fizykalne i szybkie ustępowanie objawów pod wpływem wdrożonego leczenia, czyli suplementacji witaminy C. Ponadto można wykonać badanie laboratoryjne mające na celu pomiar stężenia witaminy C w osoczu krwi. Wynikiem sugerującym szkorbut będzie wynik mniejszy niż 0,2 mg/dl.
Jakie są sposoby leczenia szkorbutu?
Ponieważ wszystkie objawy szkorbutu wynikają z niedoborów kwasu askorbinowego, leczenie szkorbutu powinno rozpocząć się od natychmiastowej suplementacji witaminy C, a następnie powinno być podtrzymane poprzez spożywanie wystarczającej ilości owoców i warzyw, aby zapobiec nawrotom choroby.
Odpowiednia dawka kwasu askorbinowego w leczeniu szkorbutu jest indywidualna dla każdego człowieka i różni się w zależności od ciężkości schorzenia. Przeciętnie wymagana lecznicza dawka witaminy C to 300 mg/d dla dzieci i od 500 do 1000 mg/d dla dorosłych. Leczenie trwa zwykle od 1 do 3 miesięcy lub krócej, gdy dojdzie do całkowitego ustąpienia objawów choroby.
Alternatywny schemat leczenia dla dorosłych to 2 g witaminy dziennie przez pierwsze 3 dni kolejno 500 mg/d przez 1 tydzień i następnie 100 mg/d przez 1 do 3 miesięcy.
W celu uniknięcia szkorbutu należy pamiętać o profilaktyce i dbaniu o odpowiednią podaż witaminy C, najlepiej z pokarmu, a jeśli nie jest to możliwe, to z suplementów diety dostępnych bez recepty.
Zalecane dzienne spożycie witaminy C różni się w zależności od wieku, płci, ciąży i laktacji. Ilość witaminy C wymagana dla dzieci wynosi od 15 do 75 mg. U osób dorosłych dzienne zapotrzebowanie wynosi: u mężczyzn 90 mg, u kobiet 75 mg, u kobiet w ciąży 85 mg, a u kobiet karmiących 120 mg. U palaczy poziom witaminy C jest niższy, dlatego u osób palących należy zadbać o dodatkowe 35 mg dziennie.
Czym grozi nieleczony szkorbut?
Najcięższe powikłania przy całkowitym braku leczenia to:
masywne krwotoki wewnętrzne (np. do mięśni, stawów, a nawet mózgu),
ciężka niewydolność wielonarządowa,
śmierć – najczęściej w wyniku powikłań krwotocznych lub infekcji.
W jakich produktach jest dużo witaminy C?
Jak zapobiegać wystąpieniu niedoboru kwasu askorbinowego należy stosować odpowiednią, zrównoważoną dietę bogatą we wszystkie składniki odżywcze. Witamina C występuje w szerokiej gamie produktów spożywczych i jest wrażliwa na wysoką temperaturę, dlatego najlepiej spożywać poniższe produkty na surowo (ilość witaminy C podana jest na 100 g produktu).
Owoce: acerola(1300 mg), czarna porzeczka (180 mg), kiwi (90 mg), truskawki (60 mg), pomarańcze i cytryny (ok. 50 mg), grejpfruty(40 mg), ananasy(47 mg), mango(36 mg).
Warzywa: czerwona papryka (130 mg), natka pietruszki (150 mg), jarmuż (120 mg), brokuły (90 mg), brukselka (85 mg), kalafior (50 mg), szpinak (30 mg), kiszona kapusta(20–30 mg).
