Niskie stężenie i niedobór potasu – przyczyny, objawy, leczenie

Niedobór potasu – hipokaliemia

Hipokaliemia, czyli niedobór potasu, to jedno z częściej spotykanych zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej. Mówimy o nim wówczas, gdy stężenie potasu we krwi jest niższe niż dolna granica wartości prawidłowej. Norma potasu w organizmie wynosi 3,5–5,5 mmol/l.

Najczęstszymi przyczynami niedoborów potasu są: błędy dietetyczne (niedostateczna podaż potasu wraz z pożywieniem), przyjmowanie leków (leki moczopędne, leki przeczyszczające) oraz biegunki.

Objawy braku potasu to przede wszystkim:

• apatia,
• osłabienie mięśni,
• zaparcia,
• zatrzymanie moczu,
• zaburzenia rytmu serca.

Potas to jeden z elektrolitów odgrywających istotną rolę dla funkcjonowania organizmu ludzkiego. Znajduje się on przede wszystkim w przestrzeni śródkomórkowej (głównie w komórkach mięśniowych), regulując pH i ciśnienie osmotyczne wewnątrz komórek.

Główną funkcją potasu jest wpływ na przewodzenie impulsów nerwowych, kontrola skurczów mięśni (w tym mięśnia sercowego, mięśniówki jelit i układu moczowego). Dodatkowo, aktywuje czynność enzymów, pobudza wydzielanie insuliny, Niski poziom potasu będzie przekładał się zatem na zaburzenie wszystkich tych funkcji.

Prawidłowe stężenie potasu we krwi wynosi 3,5 mmol/l. Obniżenie stężenia poniżej 3,5 mmol/l to hipokaliemia, czyli niedobór potasu.

Jakie są przyczyny niedoboru potasu?

Wśród przyczyn niedoboru potasu wyróżniamy:

• niedostateczną podaż potasu w diecie – stosowanie diety restrykcyjnej, jednoskładnikowej, opartej o głodówki;
• zwiększoną eliminację potasu drogą przewodu pokarmowego w wyniku wymiotów, biegunek, przetok, stosowania leków przeczyszczających;
• utratę potasu przez skórę w wyniku oparzeń, wzmożonej potliwości z niedostatecznym uzupełnianiem płynów i elektrolitów;
• stosowanie niektórych ziół i leków, głównie moczopędnych oraz glikokortykosteroidów, amfoterycyny B, aminoglikozydów;
• zwiększenie ucieczki potasu z przestrzeni zewnątrzkomórkowej do komórek, np. wskutek zasadowicy, zwiększenia aktywności układu współczulnego, pod wpływem insuliny, itp.

Niedobory i niskie stężenie potasu bardzo często towarzyszą zaburzeniom endokrynologicznym, takim jak:

• zespół Conna (pierwotny nadmiar aldosteronu – hormonu steroidowego odpowiedzialnego m.in. za zwiększenie wydalania potasu z moczem),
• zespół Barttera (choroba cewek nerkowych z wtórnym hiperaldosteronizmem),
• wrodzony przerost nadnerczy,
• zespół Cushinga.

Jakie są objawy niedoboru potasu?

Niedobór potasu objawy daje dość zróżnicowane. Niski poziom potasu wywołuje takie dolegliwości, jak:

• uczucie osłabienia, apatia, senność,
• nadpobudliwość,
• zaburzenia koncentracji,
• osłabienie i wzmożona męczliwość mięśni szkieletowych,
• osłabienie ścięgien,
• drżenia mięśniowe,
• bolesne skurcze mięśni (np. skurcze łydek),
• obrzęki,
• zwolnienie czynności jelit, zaparcia, niedrożność porażenna jelit,
• wielomocz (tzw. nefropatia hipokaliemiczna spowodowana zaburzeniami w zagęszczeniu moczu),
• osłabienie mięśniówki dróg moczowych i zatrzymanie moczu,
• zaburzenia rytmu serca (włącznie z groźną dla życia arytmią torsade de pointes),
• parestezje (wrażenia o typie drętwienia, mrowienia, przechodzenia prądu),
• nadwrażliwość na niskie temperatury (obniżona tolerancja zimna),
• „żabi brzuch” – spłaszczenie, „rozlanie się” brzucha wskutek osłabienia mięśni brzucha,
• nadciśnienie tętnicze,
• zmiany w EKG (spłaszczenie załamka T, obniżenie odcinka ST, wydłużenie QT, fala U).

Niski poziom potasu w organizmie wiąże się często z niedoborem magnezu, na którego stopień wchłaniania wpływa. W przypadku niedoboru potasu i magnezu objawy wymienione powyżej, zwłaszcza skurcze mięśni, mogą być nasilone.

Odczuwanie objawów zależne jest nie tylko od stężenia potasu we krwi, ale też w dużej mierze od dynamiki spadku kaliemii. Najbardziej gwałtowne i groźne dla życia objawy daje szybko rozwijająca się hipokaliemia. Najczęściej w tym przypadku do zgonu dochodzi wskutek zaburzeń rytmu serca (migotanie komór).

Niski potas – jakie badania wykonać, kiedy potas jest za niski?

Po oznaczeniu stężenia potasu i innych elektrolitów we krwi i wykluczeniu ewentualnej hipokaliemii rzekomej (fałszywego wyniku uzyskanego np. wskutek hemolizy w efekcie dłuższego przechowywania nieodwirowanej krwi), należy rozszerzyć diagnostykę o ustalenie przyczyn niedoboru potasu o takie badania, jak:

• stężenie aldosteronu i kortyzolu we krwi,
• badanie ARO (aktywności reninowej osocza),
• ocena wydalania potasu z moczem,
• badania obrazowe nadnerczy (tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny).

Przy podejrzeniu niedoboru potasu we krwi konieczne jest także wykonanie EKG oraz gazometrii, gdyż hipokaliemii często towarzyszy zasadowica.

Jak leczy się niedobór potasu?

Leczenie hipokaliemii zależne jest od stężenia potasu we krwi, od dynamiki spadku kaliemii, od objawów i stanu ogólnego pacjenta.

W leczeniu stosuje się:

• leczenie przyczynowe (usunięcie przyczyny hipokaliemii);
• suplementację potasu za pomocą potasu w formie preparatów doustnych – najlepiej tabletek z potasem, które dostarczają różnych innych mikroelementów i witamin, co zapobiega powstawaniu także innych niedoborów. Można przyjmować także sam potas w tabletkach;
• dietę bogatą w potas – mikroelement ten obecny jest między innymi w: jabłkach, pomidorach, figach, suszonych morelach, bananach, awokado, ziemniakach, rybach, produktach zbożowych, kakao, czekoladzie;
• podaż dożylną – potas podaje się dożylnie zwykle w postaci 15 proc. KCl;
• blokery receptora dla aldosteronu (np. spironolakton).

Konieczne jest także wyrównanie towarzyszących niedoborów elektrolitowych, zwłaszcza obniżonego stężenia magnezu, gdyż hipomagnezemia utrudnia korekcję hipokaliemii.

W trakcie suplementacji potasu pacjent wymaga regularnych kontroli lekarskich i oceny stężenia potasu oraz innych elektrolitów we krwi. Ważne jest bowiem, aby niedobór potasu wyrównywać stopniowo i nie doprowadzić do nadmiernego stężenia potasu we krwi (hiperkaliemii) i związanych z nim objawów.

Produkty bogate w potas – w czym jest potas?

Jeśli chodzi o potas, źródła jego podaży są zróżnicowane, braki pomoże uzupełnić zarówno żywność pochodzenia roślinnego, jak i zwierzęcego. Przyjmuje się, że dziennie potas w jedzeniu należy przyjmować w ilości około 4700 mg. Pod uwagę trzeba wziąć jednak płeć, wiek czy masę ciała danej osoby. Warto pamiętać, że zapotrzebowanie na potas jest większe np. u osób aktywnych fizycznie, wzrasta również w ciąży (niedobór może negatywnie wpływać na płód) oraz w czasie karmienia piersią. Dobrym źródłem potasu dla osób z niskim poziomem tego pierwiastka w organizmie jest dieta śródziemnomorska, obfitująca w warzywa i owoce.

Łatwo dostępnym produktem bogatym w potas są ziemniaki, które – spożywane regularnie – w dużym stopniu pomagają uzupełnić poziom potasu we krwi (pokrywają nawet 25 proc zapotrzebowania). Spadek potasu powinien skłonić także do włączenia do jadłospisu: soi, czekolady, awokado, orzechów pistacjowych, bananów, moreli suszonych czy nasion fasoli, które wyróżniają się wysoką zawartością, sięgającą od 1000 do nawet 2000 mg omawianego pierwiastka w 100 g.

Stan braku potasu w organizmie w wystarczającej ilości można poprawić, zwiększając spożycie daktyli, jabłek, śliwek, orzechów laskowych, które zawierają od 500 do 1000 mg pierwiastka. Nieco mniej (od 100 do 500 mg) dostarczą takie produkty, jak: mięso z piersi kurczaka, indyka, królika, kasza gryczana, korzeń pietruszki, szparagi, marchew, buraki.