Biegunka a choroby układu pokarmowego

Jak rozwija się biegunka?

Biegunka jest objawem zaburzeń funkcjonowania przewodu pokarmowego. Definicja mówi, że jest to oddawanie stolca o płynnej lub półpłynnej konsystencji częściej niż zwykle, tzn. ponad 3 razy na dobę. W zależności od czasu trwania i przyczyny możemy podzielić biegunkę na ostrą i przewlekłą. Biegunka ostra może trwać do 2 tygodni. Jeżeli po upływie tego czasu nadal występuje zwiększona ilość wypróżnień, mówimy wtedy o biegunce przewlekłej.

W wyniku zaburzeń pracy jelit może dochodzić do zmniejszonego wchłaniania substancji odżywczych z treści pokarmowej lub zwiększonego wydzielania wody i elektrolitów do światła jelita. Doprowadza to do zwiększenia objętości spożytych pokarmów i rozrzedzenia mas kałowych. Taki stan obserwowany jest w różnych chorobach układu pokarmowego, w tym w stanach zapalnych błony śluzowej jelit, w przyspieszonym pasażu treści pokarmowej lub po spożyciu substancji, które nie ulegają wchłanianiu w przewodzie pokarmowym.

Przeczytaj też: Biegunka po jedzeniu – przyczyny i leczenie

Biegunka u dziecka

Wśród dzieci przyczyną biegunki są najczęściej infekcje przewodu pokarmowego na tle zakażeń wirusowych, bakteryjnych, pasożytniczych. Biegunka może też być odpowiedzą na uczulenia lub nietolerancje pokarmowe, w tym najbardziej powszechne – nietolerancję laktozy czy nietolerancję glutenu (celiakia). Czasami biegunka pojawia się też jako powikłanie po antybiotykoterapii.

Biegunka u dziecka może się pojawić w zakażeniach niezwiązanych z układem pokarmowym, takich jak zapalenie ucha środkowego, zapalenie płuc czy też ząbkowanie. Z reguły ustępuje po 2–3 dniach, ale może mieć charakter przewlekły i utrzymywać się nawet do paru miesięcy.

Biegunka u dorosłych

Jako przyczynę biegunki u osób dorosłych podaje się choroby układu pokarmowego, takie jak nietolerancja pokarmów (np. mleka), zatrucia pokarmowe czy wrzodziejące zapalenie jelita grubego, ale także stosowanie niektórych leków, nadczynność tarczycy bądź pewną grupę nowotworów. Czasami biegunka o burzliwym przebiegu może występować w przebiegu nerwicy i zaburzeń psychicznych.

Biegunki możemy podzielić na ostre, trwające do 14 dni oraz przewlekłe – powyżej 4 tygodni.

To też może Cię zainteresować: Smecta – właściwości, wskazania, przeciwwskazania

Biegunka ostra

U większości chorych ostra biegunka infekcyjna ma przebieg łagodny, ustępuje samoistnie i nie wymaga badań diagnostycznych. Leczenie przebiega w domu, polega na uzupełnianiu utraconej ze stolcem wody i elektrolitów. Zaleca się lekko osłodzoną herbatę, niegazowane wody mineralne bądź dostępne w aptekach gotowe preparaty do nawadniania, zawierające oprócz elektrolitów kultury bakteryjne przywracające prawidłową florę jelitową. Orientacyjnie przyjmuje się, że ilość płynów powinna być 1,5 razy większa niż objętość wydalonego w ciągu doby stolca.

Dieta opiera się głównie na węglowodanach. Można jeść ryż, makarony, ziemniaki, kasze, pieczywo, krakersy, jogurty, banany, zupy i gotowane warzywa. Do normalnej diety powraca się gdy stolce stają się uformowane.

Czasem przebieg biegunki jest cięższy, może wystąpić gorączka, nudności, wymioty, krew w stolcu, silne kurczowe bóle brzucha. W tych stanach decydujemy się na wykonanie posiewów stolca i włączenie antybiotyków zgodnie z antybiogramem, czyli po określeniu wrażliwości drobnoustroju na dany antybiotyk.

Część chorych wymaga leczenia szpitalnego. Są to głównie dzieci oraz osoby w podeszłym wieku z cechami znacznego odwodnienia, obciążone wieloma innymi chorobami układu krążeniowo-oddechowego, pokarmowego, moczowego, osoby z cukrzycą, zaburzeniami połykania. Leki podawane są wówczas drogą dożylną.

W ostrej biegunce infekcyjnej nie zaleca się podawania preparatów zapierających, zwalniających perystaltykę jelit, które opóźniają usuwanie drobnoustrojów i ich toksyn i wydłużają czas trwania choroby.

Pamiętajmy, że wielu ostrych biegunek można uniknąć stosując się do przestrzegania podstawowych zasad higieny, takich jak mycie rąk po wyjściu z toalety i przed jedzeniem, unikanie surowego mięsa, jajek, lodów (szczególnie latem), picie przegotowanej lub butelkowanej wody (istotne przy wyjazdach zagranicznych), niespożywanie nadpsutego lub przeterminowanego jedzenia.

Czytaj również: Szpitalne zapalenie płuc (SZP) – przyczyny, leczenie, rokowanie

Biegunka przewlekła

Odrębną grupę stanowią biegunki przewlekłe, utrzymujące się powyżej 4 tygodni.

Biegunka przewlekła – diagnostyka

Zakres badań w biegunkach przewlekłych jest znacznie szerszy niż w przypadku biegunek ostrych i obejmuje wiele dziedzin medycyny. Zawsze musi być on dostosowany indywidualnie do danego pacjenta.

Zwykle po wykluczeniu zakażenia wykonywane są badania wymienione wyżej, poszerzone o próby wątrobowe (aby wykluczyć np. wirusowe zapalenie wątroby), bilirubinę, enzymy trzustkowe – amylazę i lipazę, oznaczenie stężenia wapnia, witaminy B12, kwasu foliowego, żelaza. Należy wykluczyć zatrucia lekami, głównie antybiotykami, lekami cytostatycznymi, preparatami przeczyszczającymi, związkami żelaza, rtęci, alkoholem.

Sam wygląd kału i zawartych w nim enzymów, tłuszczu, elektrolitów czy krwi może sugerować zaburzenia trawienia i wchłaniania.

Podejrzewając tło hormonalne określa się poziom hormonów tarczycy, nadnerczy, poziom glukozy.

Przeczytaj też: Biegunka po jedzeniu – przyczyny i leczenie

Biegunka przewlekła – rodzaje badań

Do rozpoznania istotnie przyczyniają się takie badania, jak prześwietlenia RTG, gastroskopia, kolonoskopia, rektoskopia, enteroskopia jelita cienkiego, ultrasonografia, tomografia komputerowa, a w szczególnych przypadkach rezonans magnetyczny. W wielu z nich można pobrać wycinki do badania histopatologicznego.

Badania te pozwalają wykryć takie choroby, jak zapalenia jelit – chorobę Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, zapalenie uchyłków, zwężenia jelit po naświetlaniach RTG, torbiele i raka trzustki, nowotwory żołądka, wątroby i dróg żółciowych, jelita grubego, przetoki jelitowe.

Biegunka przewlekła – leczenie

Oprócz ogólnego postępowania objawowego, jak w biegunce ostrej i podawania leków zapierających, dąży się (po wykonaniu wielu, czasem bardzo specjalistycznych badań) do usunięcia czynnika sprawczego. Czasem jest to łatwe, np. wyeliminowanie mleka w niedoborach laktazy (enzymu trawiącego mleko), zastosowanie diety bezglutaminowej w celiakii, unikanie potraw wywołujących alergie pokarmowe czy zmiana leków doprowadza do ustąpienia dolegliwości.

Niekiedy jednak konieczne jest wieloletnie leczenie środkami przeciwzapalnymi i immunosupresyjnymi, jak w nieswoistych zapaleniach jelit (choroba Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego). Wyrównanie zaburzeń hormonalnych może być niezbędne w nadczynności tarczycy, chorobie Addisona, tzw. guzach neuroendokrynnych. A w nowotworach trzustki, jelita grubego i innych konieczna może być operacja.

W biegunce o podłożu psychogennym poprawę przynosi wygaśnięcie czynnika stresowego lub leczenie psychiatryczne.

U niektórych osób, po rozległych zabiegach operacyjnych z usunięciem znacznej części jelita lub po naświetlaniach, konieczne może się okazać włączenie żywienia pozajelitowego, dożylnego, będącego jedyną metodą zapobiegającą postępującemu wyniszczeniu i niedoborom witaminowym.

Biegunka podróżnych

Szczególnym typem jest tak zwana biegunka podróżnych. Najczęściej jest to reakcja organizmu na zmianę wody i sposobu przyrządzania jedzenia, rzadziej na nieodpowiednie warunki sanitarne i higieniczne. Zdarza się ona u około 40% wszystkich podróżujących. Największym czynnikiem zagrożenia w biegunce podróżnych jest kraj, do którego się przyjeżdża. Regiony dużego zagrożenia to kraje rozwijające się Ameryki Łacińskiej, Afryki, Środkowego Wschodu i Azji.

Przyczyny biegunek

Biegunki ostre zazwyczaj spowodowane są infekcjami układu pokarmowego. Do zakażenia dochodzi na drodze pokarmowej, przez spożycie zainfekowanych produktów, np. owoców lub warzyw. Często też zakażenia spowodowane są piciem wody z nieznanego źródła, czemu sprzyjają częste podróże. Kontakt z osobą chorą lub nosicielem patogenu też może przyczyniać się do zachorowania, zarazki bardzo łatwo przenoszą się przez bliski kontakt lub podczas przygotowywania posiłków, picia z tej samej szklanki lub butelki. Biegunkę ostrą mogą także spowodować zatrucia pokarmowe zepsutą żywnością, alkoholem, środkami toksycznymi lub lekami, np. niektórymi antybiotykami.

Biegunka przewlekła jest najczęstszym przejawem chorób układu pokarmowego. Występuje m.in. w nieswoistych zapaleniach jelit i może jej towarzyszyć obecność śluzu i krwi, w celiakii biegunka jest obfita i wodnista, w zespole jelita drażliwego pojawia się naprzemiennie z zaparciami.

Towarzyszącymi objawami są:

• bóle brzucha,
• wzdęcia,
• nudności,
• wymioty,
• odbijanie.

Zawsze objawem alarmującym jest obecność krwi w kale, która wymaga szybkiej wizyty u lekarza.

Biegunka przewlekła z obecnością tłuszczu, o gnilnym, nieprzyjemnym zapachu może pojawić się w zaburzeniach wydzielania trzustki lub wątroby. Dochodzi do zmniejszonego wydzielania enzymów lub żółci, które rozdrabniają i rozkładają cząsteczki tłuszczów pochodzące z pokarmu. Stolec ma błyszczącą powierzchnię i trudno spłukuje się z muszli klozetowej.

U osób nadużywających alkoholu czy środków przeczyszczających może dochodzić do nadmiernego przechodzenia wody z organizmy do światła jelita i częstych wypróżnień luźną treścią.

Biegunka a odwodnienie

Najniebezpieczniejszym powikłaniem biegunki jest odwodnienie organizmu, które w konsekwencji może doprowadzić do ciężkich zaburzeń organizmu. Objawy zależą od stopnia odwodnienia. Na początku chorzy są osłabieni, mają bóle i zawroty głowy, chce im się pić, mają suche usta i język, przyspieszone bicie serca, oddają małą ilość moczu. Przy zaburzeniu gospodarki wodnej pojawiają się także zachwiania gospodarki elektrolitowej, grożące zaburzeniami pracy serca.

W większości przypadków zastosowanie domowych sposobów na biegunkę okazuje się wystarczające i objawy ustępują zazwyczaj po 2–3 dniach. W niektórych przypadkach może jednak być konieczna wizyta lekarska i dodatkowe badania.

Kiedy należy zgłosić się do lekarza?

• przy obecności krwi w kale czy wymiotach,
• przy pojawieniu się objawów odwodnienia,
• przy wysokiej gorączce (powyżej 38°C),
• przy znacznej utracie masy ciała,
• kiedy biegunka pojawiła się po powrocie z tropikalnych krajów,
• przy ciągle pogarszającym się stanie ogólnym,
• kiedy jest się w ciąży albo cierpi się na zaburzenia odporności,
• przy przedłużającej się biegunce.

W momencie pojawienia się wyżej wymienionych objawów należy zgłosić się do lekarza, który przeprowadzi wywiad i badanie lekarskie. Konieczne może być wykonanie badania krwi w celu oceny stopnia odwodnienia i zaburzeń ilości elektrolitów.

Lekarz może zlecić specjalistyczne badania na podstawie dolegliwości. Zalicza się do nich:

• USG jamy brzusznej,
• RTG przeglądowe jamy brzusznej z podaniem środka cieniującego,
• kolonoskopię z pobraniem wycinków błony śluzowej do badania histopatologicznego.

W przypadku biegunki infekcyjnej może być konieczne wykonanie badań bakteriologicznych z próbki pobranego kału.

Leczenie biegunek

Podczas biegunki należy pamiętać o zapobieganiu odwodnieniom. Konieczne jest picie wody lub płynów nawadniających małymi łyczkami ze wzmożoną częstotliwością. Po każdym epizodzie biegunki czy wymiotów należy uzupełnić ubytek płynów. Przy niewielkim odwodnieniu leczenie można przeprowadzać w domu, podając płyny doustnie, ale przy znacznych cechach odwodnienia wskazana jest hospitalizacja i podanie kroplówek.

Podczas leczenia w domu należy pamiętać, że nie wolno poić chorego wysokosłodzonymi napojami (np. typu cola), sokami owocowymi, napojami gazowanymi, ponieważ mogą nasilić biegunkę. Środki zapierające powodują zwolnienie pasażu jelitowego.

Domowym sposobem na biegunkę jest od dawna znane jedzenie jagód, które mają właściwości ściągające. Substancjami, które wiążą w przewodzie pokarmowym toksyczne związki, patogeny czy ich toksyny są węgiel leczniczy i pektyny.

Lekami, które wpływają na mięśniówkę jelit i wymagają ostrożnego stosowania są pochodne opioidów, np. loperamid. Powodują one zwolnienie perystaltyki jelit i zwiększone wchłanianie wody. W biegunkach bakteryjnych należy stosować odpowiedni antybiotyk, który przepisze lekarz.

współpraca: lek. Bartosz Leśniowski