Mahonia pospolita, czyli ościał
Mahonia pospolita (Mahonia aquifolium (Pursh) Nutt.) nazywana też: mahonią ostrolistną oraz ościałem pospolitym jest przedstawicielem rodziny mahonii, a więc gatunkiem krzewu należącym do rodziny berberysowatych (Berberidaceae Jess.).
Nazwa „mahonia” dawniej stosowana była wymiennie z polską nazwą „ościał”.
Według jednej z teorii nazwa ta pochodzi od charakterystycznego ułożenia kolców na brzegach liści (lub też samych ciemnozielonych liści wzdłuż pędów), który kojarzono z kształtem zbudowanego z ości rybiego szkieletu.
Mahonia pospolita pochodzi z zachodniej części Ameryki Północnej, gdzie występuje ok. 50 jej gatunków. Do Europy została sprowadzona w pierwszej połowie XVIII wieku i obecnie jest uważana w wielu terenach Europy za gatunek inwazyjny. W Polsce mahonia jest powszechnie uprawiana i uważana za gatunek lokalnie zadomowiony (tzw. kenofit). Jednocześnie uznaje się tę roślinę za potencjalnie inwazyjną, ponieważ powszechne są jej migracje poza teren upraw i nasadzeń.
Mahonia pospolita – piękna i kłująca
Mahonia pospolita to zimozielony krzew o wysokości 50–150 cm, choć w polskich warunkach rzadko przekracza metr. Ozdobą krzewów mahonii pospolitej są przede wszystkim zimozielone, duże i kłujące liście mahonii, które późną jesienią przebarwiają się na czerwono, jednak nie opadają. Wybarwienie różni się w zależności od odmiany mahonii, przy czym na wiosnę liście powracają do zielonej barwy.
Mahonia pospolita jest rośliną miododajną i chętnie oblatywaną przez pszczoły.
Kwitnie najczęściej na przełomie kwietnia i maja. Żółtozłote kwiaty mahonii wyrastają na wierzchołkach zeszłorocznych pędów i są doskonale widoczne na tle ciemnozielonych liści.
Owocami mahonii są jadalne (mięsiste i kwaśne w smaku) granatowoczarne jagody pokryte sinym nalotem, które dojrzewają we wrześniu i są chętnie wyjadane przez ptaki. Można z nich przygotowywać: soki, syropy, kompoty, dżemy oraz wina i nalewki.
Mahonia pospolita jest z powodzeniem uprawiana w całej Polsce i wykazuje się znaczną mrozoodpornością (przymarznięta mahonia potrafi zregenerować zniszczone pędy). Nie jest wymagająca – wystarcza jej lekko wilgotna i próchnicza gleba.
Krzewy mahonii wyglądają dekoracyjnie zarówno pojedynczo, jak i w grupach. Są też często używane do tworzenia niskich – ale trudnych do przebycia ze względu na kolczaste liście – żywopłotów.
Mahonia była dawniej używana do wytwarzania wieńców i wiązanek pogrzebowych. Natomiast obecnie jest częstym elementem dekoracji bożonarodzeniowych (szczególnie adwentowych wieńców).
Mahonia pospolita, czyli nie tylko berberyna
Surowcem zielarskim są wszystkie części mahonii (pędy z liśćmi, kora, korzenie i owoce):
- kora, korzeń i pędy mahonii zawierają: alkaloidy (w tym: berberynę, berbaminę oraz palmatynę), fenole, polifenole i żywice;
- liście mahoni są bogate w fenolokwasy oraz alkaloidy;
- w owocach znajdują się: pektyny, kwasy organiczne (cytrynowy, jabłkowy oraz bursztynowy), witaminy (A, C, E), antocyjany, polifenole i garbniki.
Mahonia pospolita – właściwości lecznicze
Mahonia pospolita znajduje zastosowanie w terapiach:
- chorób skórnych (w tym łuszczycy i trądziku);
- nadciśnienia i arytmii, czyli zaburzeniach rytmu pracy serca;
- infekcji bakteryjnych, wirusowych i pasożytniczych;
- zaburzeń wydzielania żółci;
- chorób reumatycznych oraz dny moczanowej;
- zaburzeń miesiączkowania (zarówno w przypadku nadmiernych, jak i zbyt skąpych krwawień);
- detoksu, czyli odtruwania organizmu z toksyn;
- stanów zapalnych układu moczowego.
Mahonia pospolita znalazła również zastosowanie w kosmetologii. Ekstrakty z owoców dodawane są do kremów przeciwtrądzikowych oraz tych stosowanych w terapii: łuszczycy, egzemy i opryszczki.
Mahonia pospolita – przepisy na herbaty i nalewki
Jeśli mamy dostęp do własnego surowca, warto przygotować z poszczególnych części mahonii pospolitej następujące preparaty:
- Napar z owoców: 1 łyżkę stołową wysuszonych oraz rozdrobnionych owoców zalać 1 szklanką wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na 45 min. Przecedzić. Pić 3–4 razy dziennie po szklance ciepłego naparu. Można go dosłodzić miodem.
- Napar wieloowocowy: zmieszać w równych proporcjach suszone owoce: mahonii, berberysu, rokitnika i róży. Czubatą łyżkę mieszanki zalać szklanką wrzątku i parzyć pod przykryciem przez 30 min. Pić 2–4 razy dziennie,
- Odwar z wysuszonych pędów, liści, korzenia lub kory mahonii: 1 czubatą łyżeczkę wybranego surowca zalać szklanką gorącej wody. Powoli doprowadzić do wrzenia i gotować na małym ogniu pod przykryciem przez ok. 5 min. Odstawić na 30 min. Przecedzić. Pić 2 razy dziennie po pół szklanki ciepłego płynu. Ciepłym odwarem można również płukać jamę ustną i gardło.
- Nalewka z kory lub pędów: 100 g wybranego i mocno rozdrobnionego surowca należy zalać 0,5 l alkoholu 40-proc. i odstawić na tydzień w ciemne miejsce. Po tym czasie dokładnie przefiltrować. Używać do płukania gardła i jamy ustnej w stanach zapalnych po rozcieńczeniu letnią wodą w proporcji: 1 łyżka stołowa nalewki na 1 szklankę wody.
- Nalewka z owoców: dojrzałe i zdrowe owoce umyć i delikatnie rozgnieść. Napełnić słoik lub butelkę z szeroką szyjką do ok. 3/4 wysokości. Naczynie zalać do pełna 40-proc. wódką. Dodać cukier (ok. 75 g na litr pojemności butelki lub słoika). Odstawić na 2 miesiące. Przefiltrować.
Mahonia pospolita – interakcje i przeciwwskazania
Mahonia pospolita nasila działanie leków przeciwbólowych i przeciwzapalnych oraz niektórych surowców zielarskich (glistnik, dymnica).
Ponadto specjaliści nie zalecają łączenia mahonii z działającymi przeczyszczająco surowcami zielarskimi, takimi jak: kruszyna czy szakłak, oraz z: lepiężnikiem, starcem, kokoryczką, naparstnicą i konwalią.
Przeciwwskazaniem do stosowania mahonii jest również terapia loperamidem (opioidowy lek przeciwbiegunkowy).
Mahonia jest przeciwwskazana dla kobiet w ciąży, bowiem działa rozkurczająco na mięśnie macicy. Poza tym może też wpłynąć pobudzająco na czynności sekrecyjne macicy. Powinny z mahonii zrezygnować również kobiety karmiące – substancje czynne mahonii przenikają do mleka matki.
Mahonia pospolita stosowana w zbyt wysokich dawkach może spowodować: nudności, biegunkę oraz ogólne złe samopoczucie.
