Samopsza – kuzynka pszenicy zwyczajnej
Samopsza – a właściwie: pszenica samopsza (Triticum monococcum L.) – jest gatunkiem zboża z rodziny wiechlinowatych, nazywanych często ogólnie „trawami”. Samopsza należy do grupy pszenic (Triticum L.), których znanymi przedstawicielami są:
Pszenica zwyczajna. Gatunek powszechnie uprawiany na całym świecie a powstały w wyniku wielokrotnego krzyżowania odmian zarówno uprawnych jak i dziko rosnących.
Pszenica twarda. Znana szerzej pod nazwą durum, choć czasem można też spotkać określenie „pszenica makaronowa". Jest efektem mutacji genowej pszenicy płaskurki i – obok pszenicy zwyczajnej – najczęściej uprawianym na świecie gatunkiem pszenicy.
Pszenica orkisz. Nazywana powszechnie po prostu orkiszem. Roślina powszechnie uprawiana w okresie średniowiecza.
Pszenica płaskurka. Zwana płaskurką – która jednak w niektórych systematykach uznawana jest za podgatunek, a nie gatunek pszenicy.
Samopsza, wywodząca się z dzikich pszenic jednoziarnowych, występuje w formie ozimej oraz jarej. Wyróżnia się 2 jej podgatunki, tzw. dziką (Triticum monococcum subsp. aegilopoides) oraz uprawną (Triticum monococcum subsp. Monococcum), przy czym dziko rosnącą spotkać można na terenach Azji Mniejszej oraz w Maroku czy na Bałkanach.
Choć obecnie uprawy samopszy spotkać można również w Polsce, to do niedawna na większa skalę uprawiana była jedynie w górzystych terenach Zakaukazia.
Forma uprawna jest większa, dorasta bowiem nawet do 150 cm wysokości, a długość jej kłosów nie przekracza 5 cm. Ma małe, ościste oraz spłaszczone i zbite kłoski, a ziarno otacza mocna plewa. Dlatego konieczne jest stosowanie maszyn do jej usuwania.
Ponieważ samopsza charakteryzuje się się bardzo cienkimi i krótkimi kłosami, to dzięki temu jest mało plenna. Za to do jej zalet zalicza się: bardzo niskie wymagania glebowe oraz wytrzymałość i odporność na choroby.
W związku z tym istniała (praktykowana do tej pory) możliwość uprawy samopszy nawet na górzystych – a co za tym idzie ubogich w substancje odżywcze – glebach.
Przeczytaj również:
Mąka gryczana – przepisy na naleśniki, chleb i bułki
Samopsza – pokarm człowieka lodu
Samopsza znana jest również pod niemiecką nazwą einkorn, w dosłownym tłumaczeniu „pojedyncze ziarno”. Występuje również pod włoską nazwą farro piccolo (Włochy) oraz francuską petit épautre (obie oznaczają „mały orkisz”).
Jest jedną z najstarszych udomowionych oraz uprawianych przez człowieka roślin. Najstarsze znaleziska archeologiczne nasion samopszy datują jej uprawę na okres już wczesnego neolitu (ok. 10 tys. lat przed naszą erą). Według różnych źródeł została udomowiona w Dolinie Jordanu lub na terenach południowej Turcji.
W 1991 turyści wędrujący po Alpach Ötzalskich – na wysokości ponad 3 tys. metrów odnaleźli zachowaną mumię człowieka. Znany dziś jako Ötzi – „człowiek z lodu” żył pomiędzy 3350 a 3100 rokiem p.n.e., czyli ponad 5 tys. lat temu. W wyniku badań ustalono, że jego ostatnim posiłkiem było kozie mięso oraz podpłomyk z samopszy.
Jednak już w czasach starożytnych, jak wynika z opisów m.in. Galena (opisującego samopszę jako „małą pszenicę”) gatunek ten nie należał do pokarmów powszechnych. Wypierany był przez "klasyczne" odmiany pszenicy (bardziej plenne) a uprawiany na terenach, gdzie ze względu na słabe warunki glebowe pszenica zwyczajna nie rosła lub dawała bardzo niskie plony.
Samopsza – potencjalne właściwości lecznicze
Samopsza jest bogata w liczne substancje odżywcze:
Białko (o 50 proc. więcej niż pszenica zwyczajna) zawierające cenne aminokwasy, takie jak: fenyloalanina, izoleucyna, metionina czy tyrozyna. Zaliczane są one do grupy aminokwasów egzogennych, a więc pochodzących z zewnątrz, które muszą być dostarczone z pożywieniem. Nie są bowiem samodzielnie metabolizowane przez organizm. Są to substancje nie tylko odżywcze, ale również niezbędne do: prawidłowej syntezy białek, budowy oraz naprawy tkanek, produkcji hormonów i enzymów, a nawet prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego.
Makro- i mikroelementy. W tym: magnez, żelazo, potas, cynk oraz mangan. Wpływają one m.in. na: prawidłowy przebieg procesów metabolicznych, pracę układu nerwowego oraz sercowo-naczyniowego, układ kostny czy pracę tarczycy.
Beta-glukany. Regulują stężenie cholesterolu oraz cukru we krwi, a także wspomagają układ odpornościowy.
Błonnik. Reguluje m.in.: procesy trawienia oraz poprawia perystaltykę jelit.
Witaminy z grupy B. Regulują całą gamę procesów w organizmie oraz wpływają bezpośrednio na funkcjonowanie układu nerwowego oraz metabolizm.
Antyoksydanty – zwane również przeciwutleniaczami. Substancje neutralizujące w organizmie tzw. wolne rodniki tlenowe (reaktywne formy tlenu, ROS; ang. reactive oxygen species), czyli cząsteczki, które poprzez uszkadzanie komórek przyczyniają się (w uproszczeniu) do powstawania i rozwoju różnych chorób. Samopsza charakteryzuje się znacznie wyższą zawartością witaminy A (35 razy więcej) oraz beta-karotenu i luteiny (4 krotnie więcej) niż pszenica zwyczajna. Substancje te – oprócz działania przeciwutleniającego – odpowiadają również (między innymi) za prawidłowe funkcjonowanie narządu wzroku.
Jednonienasycone kwasy tłuszczowe (MUFA). Przy czym ogólna zwartość tłuszczów jest o ponad 50 proc. wyższa niż w „klasycznej” pszenicy. Jednonienasycone kwasy tłuszczowe wykazują pozytywne działanie na układ sercowo-naczyniowy, m.in. mają zdolność do obniżania poziomu cholesterolu frakcji LDL (potocznie, choć nieprawidłowo, nazywanego „złym”), co zmniejsza ryzyko miażdżycy oraz jednoczesnego podnoszenia cholesterolu HDL (tzw. dobry cholesterol).
Choć samopsza – podobnie jak inne odmiany pszenicy – zawiera gluten, to (jak dowodzą badania) zawarta w niej gliadyna (jedno z białek wchodzących w skład glutenu) odznacza się mniejszą szkodliwością (toksycznością) niż gliadyna zawarta w pszenicy zwyczajnej. Z tego powodu przetwory z samopszy mogą być dobrą alternatywą dla osób zmagających się z nietolerancją glutenu, choć nadal nie są jednak zalecane osobom ciepiącym na celiakię.
Przeczytaj również:
Mąka kukurydziana – właściwości, zastosowanie, przepisy, indeks glikemiczny
Produkty z samopszy
Ziarno samopszy charakteryzuje się wyższą zawartością białka niż współczesne odmiany pszenicy (co zwiększa jego wartość odżywczą), a zastosowanie produktów na bazie samopszy jest analogiczne jak w przypadku każdej innej pszenicy. W sprzedaży dostępne są:
Ziarna. Można je gotować tak samo jak ryż, bowiem po ugotowaniu stają się miękkie (choć nie kleiste). Doskonale sprawdzą się jako dodatek do: zup, sałatek czy potraw mięsnych.
Mąki. Stanowią alternatywę dla innych mąk, a można je wykorzystać do: wypieku chleba, ciast, naleśników czy gofrów, placuszków oraz domowego makaronu. Mąka charakteryzuje się żółtawym zabarwieniem związanym z wysoką zawartością karotenoidów. Jednocześnie, przygotowując ciasto, warto pamiętać, że zawarty w ziarnach samopszy gluten jest bardziej lepki, ma mniejszą rozciągliwość i słabo zatrzymuje wodę, co wpływa na strukturę ciasta.
Płatki i otręby. Można zastąpić nimi inne otręby lub płatki śniadaniowe lub przygotować na bazie otrąb panierkę do mięsa.
Kasze.
Kawy. Wyróżnia je lekko orzechowy smak.
Chleby.
