Nadczynność przytarczyc – rodzaje, przyczyny, leczenie. Czy przy nadczynności przytarczyc się tyje?

Czym jest nadczynność przytarczyc?

Przytarczyce to małe gruczoły wydzielające hormony, zlokalizowane na tylnej powierzchni tarczycy. Zazwyczaj człowiek ma cztery przytarczyce, choć u niektórych osób może ich być pięć. Ich główną rolą jest regulacja poziomu wapnia we krwi poprzez wydzielanie parathormonu (PTH).

Parathormon zwiększa stężenie wapnia we krwi poprzez uwalnianie wapnia z kości, zwiększenie jego reabsorpcji w nerkach oraz stymulowanie produkcji aktywnej formy witaminy D, która z kolei zwiększa wchłanianie wapnia z jelit.

Sytuację, w której przytarczyce produkują nadmierne ilości parathormonu, określamy nadczynnością przytarczyc. Stan ten skutkuje podwyższonym poziomem wapnia we krwi, co może prowadzić do rozwoju różnych schorzeń, takich jak osteoporoza i kamica nerkowa, czy zaburzeń w funkcjonowaniu układu nerwowego lub mięśniowego.

Rodzaje nadczynności przytarczyc

W zależności od przyczyny i mechanizmu powstawania nadmiaru parathormonu, możemy wyróżnić różne rodzaje nadczynności przytarczyc: pierwotną nadczynność przytarczyc, wtórną nadczynność przytarczyc, trzeciorzędową nadczynność przytarczyc.

1. Pierwotna nadczynność przytarczyc

Pierwotna nadczynność przytarczyc to najczęstsza postać tej choroby, charakteryzująca się nadmiernym wydzielaniem parathormonu z powodu defektu w komórkach przytarczyc, które nie reagują prawidłowo na wysoki poziom wapnia we krwi.

Najczęstsze przyczyny tego schorzenia to:

• pojedynczy gruczolak w obrębie przytarczyc (~85% przypadków),
• przerost przytarczyc (~15%),
• rak przytarczyc (około 1%).

W rzadkich przypadkach może być też dziedziczona jako część zespołów genetycznych.

Pierwotna nadczynność przytarczyc może wchodzić w skład uwarunkowanych genetycznie zespołów gruczolakowatości wewnątrzwydzielniczej:

• MEN I (zespół Wermera) – pierwotna nadczynność przytarczyc, guz trzustki i guz przedniego płata przysadki mózgowej,
• MEN II a (zespół Sipple'a) – pierwotna nadczynność przytarczyc, rak rdzeniasty tarczycy i guz chromochłonny nadnerczy.

2. Wtórna nadczynność przytarczyc

Wtórna nadczynność przytarczyc to stan, w którym przytarczyce wydzielają nadmierne ilości parathormonu w odpowiedzi na niski poziom wapnia we krwi. Dzieje się tak głównie z powodu schorzeń, które prowadzą do takiego stanu. Najczęstszą przyczyną jest przewlekła choroba nerek.

Gdy nerki nie funkcjonują prawidłowo, mają trudności z utrzymaniem odpowiedniego poziomu wapnia i fosforanów oraz z produkcją aktywnej formy witaminy D, co prowadzi do hipokalcemii (niskiego poziomu wapnia). Do innych przyczyn możemy zaliczyć niedobory witaminy D oraz zaburzenia wchłaniania wapnia, które mogą wystąpić w chorobach przewodu pokarmowego, takich jak celiakia, a także u osób po operacjach bariatrycznych. Taka długotrwała stymulacja przytarczyc do wydzielania PTH może prowadzić do przejścia nadczynności w trzeciorzędową nadczynność przytarczyc.

3. Trzeciorzędowa nadczynność przytarczyc

Trzeciorzędowa nadczynność przytarczyc rozwija się, gdy wtórna nadczynność przytarczyc trwa zbyt długo, przez co przytarczyce stają się autonomiczne. Oznacza to, że przytarczyce zaczynają samodzielnie i nadmiernie produkować PTH, niezależnie od poziomu wapnia we krwi, co prowadzi do hiperkalcemii (wysokiego poziomu wapnia).

Jakie są przyczyny nadczynności przytarczyc tego stopnia? Taki stan najczęściej występuje u pacjentów z przewlekłą chorobą nerek, którzy są leczeni dializami. Może również pojawić się u osób po przeszczepie nerki, gdy przerośnięte przytarczyce nadal wydzielają dużo PTH, mimo że funkcja nerek została przywrócona. Zazwyczaj ten stan ustępuje samoistnie kilka miesięcy po udanej transplantacji.

Objawy pierwotnej nadczynności przytarczyc

Pierwotna nadczynność przytarczyc najczęściej dotyka kobiety, zwłaszcza po 50. roku życia, które chorują nawet 3 razy częściej niż mężczyźni. Choroba często przebiega bezobjawowo i jest wykrywana przypadkowo podczas rutynowych badań krwi.

Objawy nadczynności przytarczyc mogą być różnorodne i dotyczyć wielu układów w organizmie, dlatego ważne jest, aby zachować czujność, gdy pojawią się następujące objawy:

• ogólne osłabienie – częste uczucie zmęczenia i brak energii;
• układ nerwowy – depresja, zmiany nastroju czy problemy z pamięcią;
• układ kostno-stawowy – osłabienie kości, a także złamania, bóle kręgosłupa, stawów i kości długich, które mogą być mylone z innymi chorobami, takimi jak np. reumatoidalne zapalenie stawów;
• nerki – hiperkalcemia może prowadzić do kamicy nerkowej, kolki nerkowej, częstomoczu oraz przewlekłej choroby nerek.

Badania a nadczynność przytarczyc

W badaniach laboratoryjnych za pierwotną nadczynnością przytarczyc przemawiają:

• hiperkalcemia (podwyższone stężenie wapnia we krwi),
• hipofosfatemia (obniżone stężenie fosforanów we krwi),
• zwiększone stężenie parathormonu we krwi,
• hiperkalciuria (podwyższone stężenie wapnia w moczu),
• wzmożone wydalanie fosforanów z moczem,
• podwyższone miano fosfatazy alkalicznej (frakcji kostnej).

Skutkiem nadmiaru parathormonu jest absorpcja wapnia z kości. Na RTG układu kostnego można zauważyć:

• ubytek masy kostnej,
• resorpcję podokostnową,
• obecność torbieli kostnych,
• ogniska odwapnienia w kościach czaszki (tzw. obraz „soli i pieprzu”),
• złamania patologiczne kości.

Ubytek masy kostnej (osteopenię lub osteoporozę) można stwierdzić również na podstawie densytometrii kości.

W celu oceny przytarczyc, wyjaśnienia podłoża ich nadczynności oraz przedoperacyjnej lokalizacji gruczołów wykonuje się następujące badania:

• USG,
• scyntygrafię,
• tomografię komputerową
• rezonans magnetyczny.

Objawy wtórnej nadczynności przytarczyc

Pacjenci z wtórną nadczynnością przytarczyc mogą również doświadczać objawów podobnych do tych występujących w pierwotnej nadczynności przytarczyc. Co więcej, objawy wtórnej nadczynności przytarczyc zależą od choroby podstawowej, która powoduje długotrwały niedobór wapnia, czasu trwania tej choroby oraz sposobu jej leczenia.

Najczęstszą przyczyną jest przewlekła choroba nerek. W takiej sytuacji wtórna nadczynność przytarczyc prowadzi do problemów z kośćmi, znanych jako osteodystrofia nerkowa.

Objawy trzeciorzędowej nadczynności przytarczyc

Trzeciorzędowa nadczynność przytarczyc jest związana z zaawansowaną chorobą nerek i prowadzi do poważniejszych powikłań.

Objawy mogą obejmować:

• schorzenia sercowo-naczyniowe – zwapnienia naczyń krwionośnych i zastawek serca,
• zwapnienia w tkankach miękkich w różnych częściach ciała,
• osłabienie kości i zwiększone ryzyko złamań,
• upośledzenie odporności,
• uporczywy świąd skóry,
• niedokrwistość oporna na leczenie erytropoetyną.

Leczenie nadczynności przytarczyc

Nadczynność przytarczyc najczęściej spowodowana jest gruczolakiem lub rakiem przytarczyc, dlatego podstawową metodą leczenia jest ich chirurgiczne usunięcie. W trakcie operacji usuwa się zmienione chorobowo zmiany, co pozwala na pozostawienie zdrowych przytarczyc. W przypadkach przerostu przytarczyc, zazwyczaj usuwa się większość gruczołów, pozostawiając tylko niewielką część jednego z nich. Skuteczność leczenia operacyjnego w ośrodkach specjalistycznych przekracza 90%.

Leczenie farmakologiczne stosuje się, gdy operacja nie jest możliwa lub konieczna. Obejmuje ono:

• suplementację witaminy D – pomaga obniżyć poziom parathormonu (PTH) bez zwiększania wapnia we krwi;
• kalcymimetyki – zwiększają wrażliwość receptorów wapniowych, co hamuje wydzielanie PTH;
• bisfosfoniany – hamują resorpcję kości, zmniejszając ryzyko złamań.

Farmakologiczne leczenie jest szczególnie ważne dla pacjentów, którzy nie mogą poddać się operacji, np. osób starszych lub tych z przewlekłą niewydolnością nerek.

Terapia wtórnej nadczynności przytarczyc polega na:

• leczeniu choroby podstawowej,
• korygowaniu zaburzeń elektrolitowych – hipokalcemii i hiperfosfatemii. Stosowane są preparaty wapnia (węglan lub octan), aktywna postać witaminy D3, związki wiążące fosforany w świetle przewodu pokarmowego,
• hamowaniu wydzielania parathormonu poprzez stosowanie kalcymimetyków (np. cynakalcetu) – leków podwyższających próg wrażliwości receptorów na stężenie wapnia we krwi.

Czy przy nadczynności przytarczyc się tyje?

Nadczynność przytarczyc może wpływać na masę ciała pacjentów na różne sposoby, prowadząc zarówno do jej wzrostu, jak i utraty, jednak te zjawiska nie są bezpośrednio związane z poziomem wapnia we krwi.

W początkowych stadiach HPT jednym z głównych objawów jest chroniczne zmęczenie, które często prowadzi do braku aktywności fizycznej. Osoby z nadczynnością przytarczyc mogą czuć się stale zmęczone i pozbawione motywacji do ruchu, co skutkuje mniejszym wydatkiem energetycznym i w konsekwencji – przybieraniem na wadze.

Z kolei w bardziej zaawansowanych stadiach choroby pacjenci mogą doświadczać poważnych dolegliwości żołądkowo-jelitowych, takich jak: nudności, wymioty, zaparcia czy bóle brzucha. Te objawy mogą prowadzić do utraty apetytu i zaburzeń wchłaniania składników odżywczych, co skutkuje znaczną utratą masy ciała.

Warto podkreślić, że zmiany masy ciała w przebiegu HPT są wynikiem złożonych mechanizmów metabolicznych i hormonalnych, a ich monitorowanie jest istotnym elementem opieki nad pacjentami z tą chorobą.

Wypowiedź endokrynologa na temat nadczynności przytarczyc

współpraca: lek. Agnieszka Zaremba-Wilk