Badanie prostaty – na czym polega, jak często wykonywać i co wykrywa?

Czym jest i jaką wielkość ma prostata?

Prostata (gruczoł krokowy, stercz) to nieparzysty organ mięśniowo-gruczołowy, który stanowi część męskiego układu płciowego. Zlokalizowany jest w miednicy mniejszej, poniżej pęcherza moczowego. Tylna część prostaty przylega do odbytnicy.

Prawidłowy gruczoł krokowy ma objętość ok. 20-30 ml. Większa objętość uznawana jest za nieprawidłową, w zaawansowanych przypadkach może przekraczać 100-150 ml.

Wielkość prostaty określa się w badaniu ultrasonograficznym na podstawie trzech wymiarów: wysokości, szerokości i długości oraz obliczenia na ich podstawie objętości gruczołu, która określana jest w ml (lub odpowiadających im cm ³).

Co to jest badanie prostaty?

Badanie gruczołu krokowego, czyli prostaty jest ważnym elementem diagnostyki zdrowia mężczyzn, szczególnie po 50. roku życia. Badanie prostaty przeprowadza się w przypadku podejrzenia łagodnego rozrostu gruczołu krokowego (przerostu prostaty). W diagnostyce prostaty wykorzystuje się kilka metod, które pozwalają na ocenę stanu gruczołu krokowego i wczesne wykrycie potencjalnych chorób.

Do podstawowych badań pozwalających na ocenę prostaty możemy zaliczyć:

• badanie per rectum (badanie palcem),
• badanie poziomu PSA (badanie prostaty z krwi),
• przezodbytnicze USG prostaty (TRUS),
• biopsję prostaty.

Badanie przez odbyt

Jak wygląda badanie prostat per rectum? To jedna z podstawowych metod oceny prostaty. Polega ono na palpacyjnym badaniu prostaty przez odbytnicę. Podczas badania pacjent leży na boku z podciągniętymi kolanami, podczas gdy lekarz delikatnie wprowadza palec w rękawiczce do odbytnicy pacjenta. Badanie ma na celu określenie orientacyjnej wielkości prostaty, kształtu i konsystencji gruczołu, a także wykrycie ewentualnych nieprawidłowości, takich jak guzki czy stwardnienia, a także czynne krwawienie, które mogą sugerować obecność raka lub innych chorób prostaty.

Chociaż badanie to może być uważane za krępujące, ma wiele zalet: nie wymaga specjalistycznego sprzętu, może je przeprowadzić każdy lekarz (nie tylko urolog) i dostarcza cennych informacji diagnostycznych. Warto podkreślić, że samodzielne badanie prostaty nie jest możliwe. Tego typu diagnostykę powinien przeprowadzać lekarz, który posiadając odpowiednie doświadczenie oraz umiejętności, prawidłowo oceni stan gruczołu krokowego.

Badanie PSA

Kolejnym bardzo ważnym badaniem, by wykryć choroby prostaty, jest badanie PSA, czyli markera specyficznego dla prostaty. PSA (specyficzny antygen sterczowy) to białko produkowane przez gruczoł krokowy, które można wykryć we krwi. Podwyższony poziom PSA może wskazywać na choroby prostaty, takie jak przerost, zapalenie czy nowotwór prostaty. Każdy pomiar tego antygenu wymaga uwzględnienia kilku czynników, takich jak: wiek pacjenta, wielkość prostaty czy historia chorób nowotworowych w rodzinie. Ważne jest również to, że nie każdy podwyższony poziom PSA oznacza chorobę nowotworową, dlatego wynik ten zawsze powinien być oceniany w połączeniu z badaniem fizykalnym czy badaniami obrazowymi.

USG przezodbytnicze

Do badań obrazowych dotyczących oceny stanu prostaty należy USG przezodbytnicze – TRUS. Badanie to polega na wprowadzeniu specjalnej sondy ultrasonograficznej do odbytnicy, co pozwala na uzyskanie dokładnego obrazu prostaty. Badanie to jest szczególnie przydatne w ocenie wielkości gruczołu krokowego i wykryciu nieprawidłowości, które mogą nie być wyczuwalne podczas badania per rectum.

USG jamy brzusznej

Ultrasonografia (USG) jamy brzusznej ze szczególną oceną nerek, pęcherza moczowego i stercza jest badaniem obrazowym, w którym ocenia się również wielkość i kształt gruczołu krokowego, a także obecność zwapnień w sterczu. Ocenie podlega również pęcherz moczowy – grubość jego ściany, występowanie guzów pęcherza moczowego, które mogą dawać objawy LUTS, a także kamicy pęcherza moczowego, która jest powikłaniem łagodnego rozrostu stercza. Innym powikłaniem jest zastój moczu w nerkach (poszerzenie układu kielichowo-miedniczkowego; wodonercze), które można ocenić badając nerki.

W badaniu USG można ocenić występowanie tzw. trzeciego płata stercza. Jest to sytuacja, kiedy powiększający się gruczoł krokowy rośnie w kierunku światła pęcherza moczowego. Występowanie trzeciego płata stercza zwiększa ryzyko zatrzymania moczu. Występowanie zwapnień w sterczu (ognisk hiperechogenicznych) świadczy o przewlekłym zapaleniu stercza, które często współistnieje z łagodnym rozrostem, z kolei ogniska hipoechogeniczne mogą nasuwać podejrzenie raka stercza. Pogrubienie błony śluzowej pęcherza świadczy o występowaniu przeszkody podpęcherzowej.

W badaniu USG można zaobserwować powikłania łagodnego rozrostu stercza świadczące o długotrwałym procesie chorobowym. Zalicza się do nich:

• znaczne pogrubienie i beleczkowanie błony śluzowej pęcherza moczowego,
• występowanie uchyłków pęcherza moczowego,
• kamicę pęcherza moczowego,
• obustronne poszerzenie moczowodów,
• poszerzenie układu kielichowo-miedniczkowego,
• wodonercze.

Badanie USG, mające na celu ocenić prostatę, powinno być wykonane przy dobrze wypełnionym pęcherzu moczowym. Tylko takie warunki pozwalają na dokładną ocenę pęcherza moczowego i stercza, który jest widoczny przez tzw. okno pęcherzowe, czyli właśnie dobrze wypełniony pęcherz moczowy. Chory powinien wypić ok. 1 litr płynów na godzinę przed badaniem.

Badanie USG nie jest konieczne dla rozpoznania łagodnego rozrostu stercza, dostarcza jednak wiele cennych informacji dotyczących stanu gruczołu krokowego, stopnia zaawansowania łagodnego rozrostu stercza oraz występowania ewentualnych powikłań.

Biopsja prostaty

Biopsja prostaty jest procedurą, w której pobiera się próbki tkanki prostaty do analizy histopatologicznej. Biopsja jest zalecana zazwyczaj wtedy, gdy wyniki badania per rectum lub PSA wskazują na możliwość wystąpienia raka prostaty. Procedura ta pozwala na potwierdzenie lub wykluczenie obecności komórek nowotworowych w gruczole krokowym.

Wskazania do wykonania badania prostaty

Badanie prostaty powinno być wykonywane u mężczyzn profilaktycznie, nie jest badaniem inwazyjnym. Pozwala na wczesne wykrycie chorób prostaty i wdrożenie odpowiedniego leczenia.

Rak gruczołu krokowego jest jednym z najczęstszych nowotworów złośliwych u mężczyzn, stanowiąc poważny problem zdrowotny zarówno w Polsce, jak i na świecie. W Polsce odpowiada za około 14% wszystkich nowotworów złośliwych u mężczyzn, a liczba nowych przypadków stale rośnie.

Wczesne wykrycie zmian patologicznych w obrębie prostaty jest kluczowe, ponieważ pozwala na wdrożenie skutecznego leczenia, które może znacząco poprawić rokowanie pacjentów i zwiększyć ich szanse na długotrwałe przeżycie. Dlatego też ważne jest, by wiedzieć, kto i jak często powinien powinien poddać się badaniu prostaty.

Zalecenia dotyczące badań przesiewowych w kierunku raka prostaty różnią się w zależności od indywidualnych czynników ryzyka.

• Mężczyźni o średnim ryzyku: Mężczyznom bez obciążającego wywiadu rodzinnego, innych znanych czynników ryzyka ani podejrzanych objawów w okolicach intymnych, zaleca się rozpoczęcie badań przesiewowych od 50. roku życia. Badania te powinny być kontynuowane regularnie, co rok lub co dwa lata.
• Mężczyźni o podwyższonym ryzyku: Osoby z jednym bliskim krewnym (ojcem lub bratem), u którego zdiagnozowano raka prostaty w wieku poniżej 65. roku życia, powinni rozważyć rozpoczęcie badań od 45. roku życia.
• Mężczyźni o wysokim ryzyku: Osoby, które mają więcej niż jednego bliskiego krewnego z rakiem prostaty, szczególnie jeśli diagnoza została postawiona w młodym wieku, powinny rozważyć rozpoczęcie badań już od 40. roku życia.

Na podwyższone ryzyko zachorowania na raka prostaty mogą mieć wpływ następujące czynniki:

• wiek powyżej 65. roku życia,
• mężczyźni rasy czarnej,
• osoby, które mają jednego lub więcej krewnych z historią raka prostaty,
• dieta bogata w tłuszcze i wysoko przetworzone węglowodany,
• nadwaga lub otyłość,
• siedzący tryb życia.

Oprócz regularnych badań przesiewowych zalecanych mężczyznom w różnym wieku i o różnym stopniu ryzyka, istnieją konkretne niepokojące objawy, które powinny skłonić do wcześniejszego zgłoszenia się do specjalisty. Są to:

• ból podczas mikcji,
• obecność krwi w moczu,
• problemy z oddawaniem moczu, osłabiony strumień moczu,
• częstomocz (częste oddawanie moczu),
• parcie na mocz wybudzające w nocy,
• trudności ze wstrzymywaniem moczu,
• bolesne stosunki płciowe.

Interpretacja wyników badania prostaty

Wyniki każdego badania prostaty wymagają oceny przez wykwalifikowanego lekarza, który – opierając się na swojej wiedzy i doświadczeniu – zinterpretuje je i zdecyduje o dalszych krokach: albo o poszerzeniu diagnostyki, albo ustali termin następnego badania kontrolnego.

Badanie per rectum

Jest to badanie pozwalające ocenić wielkość, kształt, konsystencję gruczołu krokowego, a także obecność krwawienia. Lekarz podczas badania będzie próbował wyczuć obecność nieprawidłowych zgrubień czy guzów. Chociaż prawidłowy wynik badania nie eliminuje całkowicie ryzyka raka prostaty, brak wyczuwalnych nieprawidłowości często jest interpretowany jako brak dowodów na obecność łagodnego rozrostu lub raka. Wyniki wskazujące na nieprawidłowości zwykle skutkują potrzebą dalszej diagnostyki, w tym pomiaru poziomu PSA oraz przeprowadzenia badania ultrasonograficznego, a w niektórych przypadkach również biopsji.

Badanie poziomu PSA

Badanie poziomu PSA jest kluczowe w rutynowej prewencji rozwoju nowotworu, lecz wysokie stężenia PSA mogą wskazywać także na inne stany, np. łagodny rozrost prostaty czy zapalenie prostaty. Norma PSA wynosi poniżej 4,0 ng/mL, jednak wartości te mogą być tymczasowo podwyższone przez czynniki takie jak jazda na rowerze czy stosunek płciowy. Kluczowe dla oceny ryzyka raka jest analizowanie dynamiki wzrostu PSA oraz stosunek wolnego PSA do całkowitego, który – gdy jest wyższy – zazwyczaj oznacza mniejsze ryzyko występowania raka prostaty.

Przezodbytnicze badanie USG – TRUS

Badanie TRUS zapewnia dokładniejszą ocenę prostaty niż możliwe jest to w przypadku badania per rectum. USG przezodbytnicze jest szczególnie przydatne w ocenie wewnętrznej struktury prostaty, rozpoznawaniu cyst, kamieni czy guzów. TRUS jest również wykorzystywane do precyzyjnego prowadzenia igły podczas biopsji prostaty. Obrazy uzyskane podczas TRUS pozwalają na ocenę wielkości prostaty oraz identyfikację obszarów o nieprawidłowej echogeniczności, co może wskazywać na zmiany patologiczne, wymagające dalszej diagnostyki.

Badanie biopsji prostaty

Biopsja prostaty stanowi kluczowy element diagnostyki w przypadku podejrzenia raka, sugerowanego przez nieprawidłowe wyniki badania per rectum lub podwyższony poziom PSA. Procedura ta, przeprowadzana pod kontrolą ultrasonografii (USG), polega na pobraniu próbek tkanki prostaty do analizy mikroskopowej. Pozytywny wynik biopsji bezpośrednio potwierdza obecność komórek rakowych. Natomiast wynik negatywny nie wyklucza całkowicie raka, zwłaszcza w sytuacjach, gdy próbka jest ograniczona lub guz jest trudno dostępny. Wynik Gleasona, określający agresywność raka, jest kluczowy do zaplanowania odpowiedniego leczenia. Mimo potencjalnych ryzyk, takich jak infekcje czy krwawienia, biopsja jest niezastąpionym narzędziem w potwierdzaniu diagnozy raka prostaty.

współpraca: urolog Adam Madej