Badania przesiewowe – czym są i dlaczego są ważne?

Czym są badania przesiewowe?

Badaniem przesiewowym – inaczej nazywane screeningiem – określa się diagnostykę, która pozwala na wykrycie choroby na jak najwcześniejszym stadium, które w założeniu jest najłatwiejsze do wyleczenia.

Często terapię podejmuje się jeszcze przed wystąpieniem pierwszych objawów, a nawet zanim pacjent znajdzie się w grupie podwyższonego ryzyka, np. ze względu na wiek, nadwagę lub ogólny stan zdrowia.

Skuteczność badań przesiewowych w dużej mierze zależy od ich dokładności. Powinny być one na tyle czułe, aby możliwe było wykrycie nawet drobnych zmian w organizmie pacjenta.

Według wytycznych publikowanych przez Ministerstwo Zdrowia, aby badania przesiewowe mogły być stosowane, musi być spełnione łącznie kilka warunków:

• znane są sposoby rozpoznania pierwszych objawów danej choroby lub też czynników prowadzących do jej rozwoju;
• badanie pozwala na wczesne wykrycie objawów w sposób tani, mało skomplikowany oraz dostępny dla szerokiej populacji;
• badanie przesiewowe jest bezpieczne dla pacjenta, czyli ryzyko powikłań jest znacznie mniejsze niż spodziewane korzyści.

Z tych względów badanie przesiewowe nie może być drogie, czy wymagać dostępu do skomplikowanej infrastruktury. Należy odróżnić badania profilaktyczne od diagnostycznych, takich, jak np. RTG. Aby można było przeprowadzić badania diagnostyczne, u pacjenta powinny już występować objawy, jak np. ból.

Rodzaje badań przesiewowych

W zależności od grupy wiekowej oraz płci, zakres rekomendowanych badań przesiewowych będzie wyglądał nieco inaczej. Ich lista jest regularnie aktualizowana, w miarę jak zmieniają się rekomendacje towarzystw specjalistów oraz wzrasta poziom wiedzy i techniki. Ważne jest również to, że w zależności od historii choroby samego pacjenta oraz jego rodziny zakres badania przesiewowego może wyglądać nieco inaczej, ponieważ lekarz może je poszerzyć lub też zwiększyć częstotliwość wykonywania badań.

Do udziału w wielu badaniach przesiewowych nie jest wymagane skierowanie. Wystarczy zgłosić się do udziału w programie. Tak funkcjonują np. badania przesiewowe w kierunku raka jelita grubego.

Badania przesiewowe u noworodków i niemowląt

Pierwsze badania przesiewowe można wykonać już przed 1. rokiem życia, nawet jeżeli u dziecka występują niepokojące objawy, np. wskazujące na niedokrwistość z powodu żelaza lub zatrucie ołowiem. Badania przesiewowe noworodków obejmują m.in. testy pozwalające na wykrycie: wad słuchu, hipotyreozy, fenyloketonurii, mukowiscydozy, rdzeniowego zaniku mięśni czy przerostu nadnerczy. Pozwala to na wdrożenie odpowiedniego leczenia już od pierwszych dni życia małego pacjenta.

Badania przesiewowe w poszczególnych grupach wiekowych u osób dorosłych

U kobiet w wieku 19-29 lat rekomenduje się wykonywanie badań przesiewowych raka piersi, raka szyjki macicy oraz Chlamydii i rzeżączki (te dwie ostatnie choroby mogą pojawić się również u mężczyzn). W podanej grupie wiekowej bada się też: prawidłowość stężenia cholesterolu, występowanie ludzkiego wirusa upośledzenia odporności (HIV), a także ryzyko wystąpienia otyłości, cukrzycy i gruźlicy. Część pacjentów w grupie zwiększonego ryzyka wystąpienia raka jelita grubego może poddać się kolonoskopii.

U osób dorosłych w wieku między 30 a 49 lat zakres zaleceń pokrywa się z grubsza z poprzednią grupą wiekową, a dodatkowo obejmuje: raka jelita grubego, wirusowe zapalenie wątroby typu C, a u mężczyzn zaś – raka stercza.

Dorośli powyżej 50. roku życia powinni skorzystać m.in. z badania w kierunku osteoporozy oraz zaburzeń czynności tarczycy.

Badania przesiewowe u kobiet w ciąży

Na przestrzeni lat wypracowano też wytyczne dotyczące badań, jakie wykonuje się u kobiet w okresie ciąży. Jeszcze przed zajściem w ciążę lub w pierwszym trymestrze wykonuje się testy genetyczne mające za zadanie wykrycie chorób dziedzicznych, genetycznych zaburzeń hemoglobiny, a także na obecność zmian genetycznych zwiększających ryzyko mukowiscydozy.

Odrębne badania przesiewowe są przeprowadzane są na wystąpienie chorób u matki, które mogą rzutować na prawidłowy przebieg ciąży. Dotyczą one:

• odporności na wirusa różyczki;
• badań cytologicznych;
• obecności wirusa zapalenia wątroby typu B;
• obecności paciorkowca z grupy B;
• wirusa ospy wietrznej i półpaśca;
• zbiorcze badania w kierunku patogenów grupy TORCH.

Testy przesiewowe obejmują także monitorowanie ciąży. Największe znaczenie ma oczywiście test ciążowy, potwierdzający zapłodnienie. Sprawdzeniu podlegają również: stężenie hemoglobiny, płytki krwi oraz przeciwciała przeciwko czynnikowi Rh w celu wykrycia niezgodności grupy krwi matki i dziecka. Kobiety w ciąży są też poddawane badaniu OGG, czyli ustnemu testowi obciążenia glukozą w celu wczesnego wykrycia ewentualnej cukrzycy.

W poszczególnych okresach ciąży badania obejmują testy w kierunku zmian w układzie chromosomów u płodu (np. powodujących zespół Downa), wad cewy nerwowej oraz niektórych wad krwi. Pod koniec ciąży zaś, między 26. a 34. tygodniem ciąży, jeżeli pojawiają się odpowiednie objawy, przeprowadza się amniopunkcję w celu wykrycia niewydolności płuc u płodu. Analizuje się też poziom glikoproteiny fFN (tzw. fibronektyna płodowa). Pozwala ona ustalić, czy poród nastąpi w ciągu najbliższego tygodnia do dwóch.

Dla kogo są badania przesiewowe?

Sam fakt tego, że wykonanie określonych badań przesiewowych jest teoretycznie zasadne, nie oznacza to jeszcze, że w danym przypadku można liczyć na bezpłatną profilaktykę. W jaki sposób wyłania się grupę osób do testów?

Ustalenie zaleceń dla poszczególnych badań przesiewowych następuje we współpracy specjalistów z poszczególnych dziedzin medycyny ze statystykami. Określa się osoby, które:

• są najbardziej narażone na wystąpienie dolegliwości;
• już zaczęły chorować, ale wystąpiły u nich dopiero pierwsze objawy choroby.

W tym celu wykorzystuje się dane epidemiologiczne zebrane z danego obszaru, czyli czynniki ryzyka wpływające na wystąpienie i rozwój choroby oraz wiek i tryb życia prowadzony przez osoby, które zapadły na chorobę. Dane te uzupełnia się o znane informacje dotyczące rozwoju danej choroby oraz jej przebiegu – jak szybko się ona rozwija, czy jej objawy są odczuwalne przez chorego, czym charakteryzują się poszczególne fazy choroby.

Matrycę do badań przesiewowych można przyrównać do dużego równania matematycznego, które uwzględnia lub wyklucza poszczególne czynniki.

Narodowy Fundusz Zdrowia oferuje cały szereg badań przesiewowych skierowanych do określonych grup pacjentów. Jako przykład można wskazać bezpłatną kolonoskopię przeznaczoną dla pacjentów, u których nie występują objawy sugerujące nowotwór jelita grubego, pod warunkiem że nie korzystali z tego badania przez ostatnie 10 lat. Z założenia refundowany program jest przeznaczony dla pacjentów w wieku 50-65 lat, ewentualnie 40-49 lat, jeżeli rak jelita grubego wystąpił u krewnego pierwszego stopnia, np. rodzica.

Oczywiście dowolny komplet badań przesiewowych można zlecić prywatnie, korzystając z usług prywatnych sieci placówek medycznych. Większość laboratoriów oferuje całe pakiety kierowane dla pacjentów w określonych grupach wiekowych, np. pakiet badań przesiewowych dla 40- czy 50-latków.

Znaczenie badań przesiewowych w profilaktyce zdrowotnej

Brak widocznych objawów nie oznacza, że zdrowiu pacjenta nic nie zagraża. Jednocześnie jednak wiele stanów patologicznych, jak nadwaga, hipercholesterolemia czy nawet cukrzyca, potrafi rozwijać się latami, stopniowo pogarszając rokowania osoby chorej, podczas gdy odpowiednio wczesne podjęcie terapii dawałoby szansę na całkowite wyleczenie pacjenta. Dlatego realizacja testów przesiewowych ma kluczowe znaczenie z punktu widzenia przeżywalności chorych, ale także stabilności systemu opieki zdrowotnej i obniżenia kosztów świadczenia pomocy. Jest to również wyjątkowo istotne w onkologii, gdzie średni koszt samej chemioterapii to kilkanaście tysięcy złotych, a nie wlicza się do nich wydatków na konsultacje specjalistyczne czy zakup leków.

Przygotowanie do badań przesiewowych

Zakres badań przesiewowych jest potencjalnie bardzo szeroki, dlatego trudno wskazać jednoznaczne wytyczne dotyczące przygotowania się do nich. Przyjrzyjmy się kilku prostym, popularnym przykładom – przygotowaniu do kolonoskopii, mammografii oraz badaniu stercza.

Przygotowanie do kolonoskopii

Kolonoskopia jest badaniem przesiewowym w kierunku raka jelita grubego. Przygotowanie do niej może zacząć się nawet na 7 dni przed badaniem. Pacjent powinien odstawić preparaty żelaza, a niekiedy także leki przeciwzakrzepowe. W kolejnych dniach należy ograniczać spożycie błonnika, zaś w przeddzień badania zaleca się unikanie posiłków całkowicie poza lekkostrawnym śniadaniem. Dieta powinna składać się niemal wyłącznie z produktów płynnych. Pacjent powinien też spożywać doustne środki przeczyszczające w formie płynnej.

Przygotowanie do mammografii

Mammografia jest badaniem screeningowym w kierunku raka piersi. W tym przypadku badanie sprowadza się do ograniczenia użycia (lub całkowitego wyeliminowania) w dniu testu kosmetyków takich, jak pudry czy balsamy, które potencjalnie mogłyby zaburzyć wyniki prześwietlenia.

Przygotowanie do badania stercza

Przesiewowe badanie prostaty pozwala na wczesne wykrycie raka w tym rejonie. Szacuje się, że zmniejsza ono śmiertelność pacjentów z powodu raka prostaty nawet o 30%. Przed pobraniem materiału do badania poziomu antygenu PSA należy unikać wysiłku fizycznego, a ostatni posiłek powinien być spożyty na 8 do 12 godzin przed wizytą w placówce. Na dwa dni przed pobraniem krwi rekomenduje się też ograniczenie czynności, które mogłyby prowadzić do ucisku na gruczoł krokowy oraz zrezygnowanie ze współżycia.

Łatwo zauważyć, że badania przesiewowe od technicznej strony są proste i nie wymagają niemal żadnej aktywności i bardzo niewielu wyrzeczeń ze strony pacjenta. Tak właśnie powinien działać screening.

Przykłady badań przesiewowych

Lista badań przesiewowych może być dosyć długa, dlatego najłatwiej podzielić je na testy ogólne oraz pozostałe, niekiedy określane również jako testy onkologiczne. Do pierwszej grupy zalicza się badania istotnie niezależnie od płci i wieku, w tym: ciśnienie tętnicze, poziom cukru we krwi, badanie ogólne moczu oraz morfologię krwi.

Badania onkologiczne obejmują wspomniane: oznaczanie poziomu antygenu PSA, mammografię, cytologię czy kolonoskopię.

Testy przesiewowe nieustannie się rozwijają i stają się łatwiej dostępne, dlatego warto z nich korzystać, aby zminimalizować ryzyko wystąpienia poważnej choroby i zwiększyć szansę na długie, udane życie. Leczenie podjęte wskutek wykrycia niepokojących zmian podczas rutynowych badań profilaktycznych bardzo często okazuje się skuteczne, tańsze i łatwiej dostępne dla pacjentów, którzy polegają na publicznej służbie zdrowia niż terapie realizowane w zaawansowanym stadium dolegliwości.