Akatyzja – co to jest, jakie są przyczyny, objawy, leczenie

Co to jest akatyzja?

Akatyzja to zaburzenie neurologiczno-ruchowe polegające na potrzebie bycia w ciągłym ruchu i niemożności usiedzenia na miejscu. Charakterystyczny niepokój ruchowy towarzyszący akatyzji połączony jest z silną potrzebą, a nawet z wewnętrznym przymusem nieustannego poruszania się np. przechodzenia w nogi na nogę, tupania, częstych zmian pozycji ciała.

Osoby z rozpoznaną akatyzją odczuwają ciągły niepokój psychoruchowy i napięcie zwykle zlokalizowane w kończynach górnych, nogach, szyi, klatce piersiowej i brzuchu. Niemożności dłuższego przebywania w jednej pozycji często towarzyszy tazykinezja, czyli przymus ciągłego chodzenia lub przynajmniej przebierania nogami.

Silna akatyzja manifestuje się nadmiernym, bezcelowym poruszaniem kończynami, poprawianiem pozycji, wstawaniem oraz doznaniami czuciowymi przypominającymi skakanie. Międzynarodowa klasyfikacja chorób (ICD) zalicza ją do grupy zaburzeń ruchowych wywołanych lekami, gdyż akatyzja spowodowana pierwotnymi chorobami neurologicznymi występują znacznie rzadziej niż akatyzja polekowa.

Przeczytaj też: Rodzaje leków na nerwicę

Akatyzja po lekach psychiatrycznych

Na początku XX wieku wewnętrzny przymus ciągłego ruchu obserwowano głównie u pacjentów ze schorzeniami układu pozapiramidowego ośrodkowego układu nerwowego (mózgu) do których należy m.in. choroba Parkinsona. Wprowadzenie do psychiatrii leków przeciwpsychotycznych I generacji (neuroleptyków klasycznych, typowych) zwróciło jednak uwagę na problem akatyzji indukowanej farmakologicznie.

Akatyzja po neuroleptykach wciąż jest jednym z najczęstszych i najbardziej obciążających działań niepożądanych leków stosowanych w schizofrenii, chorobie afektywnej dwubiegunowej i w innych stanach psychotycznych. Akatyzja polekowa została opisana także u niewielkiego odsetka pacjentów przyjmujących leki z zupełnie innych grup chemicznych, które są dedykowane dolegliwościom takim jak nerwica, depresja, inne zaburzenia afektywne, a nawet nadciśnienie tętnicze.

Przeczytaj też: Nerwica lękowa – przyczyny, objawy, leczenie

Akatyzja polekowa – grupy leków powodujących niepokój psychoruchowy

Silna akatyzja zakłócająca normalne funkcjonowanie pacjenta w ciągu dnia, jak również akatyzja w nocy uniemożliwiająca zaśnięcie, może wynikać ze stosowania leków z różnych grup.

Akatyzja po neuroleptykach

Neuroleptyki, inaczej leki przeciwpsychotyczne, to substancje wpływające na ostre objawy psychotyczne, głównie na omamy i urojenia. Ich działanie związane jest z modulowaniem działania neuroprzekaźników, czyli substancji chemicznych odpowiedzialnych za powstawanie objawów osiowych np. schizofrenii. Należą do nich: dopamina, serotonina, acetylocholina, noradrenalina. Niestety, blokada neuroprzekaźnictwa, głównie dopaminergicznego, oprócz działania przeciwpsychotycznego powoduje szereg działań niepożądanych.

Akatyzja poneuroleptyczna najczęściej rozwija się u osób leczonych lekami przeciwpsychotycznymi I generacji (haloperidol, chloprotiksen, sulpiryd), jednak leki II generacji (neuroleptyki atypowe) również mogą ją wywoływać. Jatrogenna akatyzja polekowa zależy od dawki i rodzaju przyjmowanej substancji. Ryzyko wystąpienia zaburzeń neruologiczno-ruchowych wzrasta wraz z szybkim zwiększaniem dawki neuroleptyku. Pierwsze objawy – potrzeba ciągłej aktywności, niepokój ruchowy, napięcie oraz dziwne uczucia sensoryczne – niekiedy pojawiają się już po kilku dniach leczenia. Co ciekawe, takie same dolegliwości mogą być skutkiem nagłego zmniejszenia dawki preparatu, tzw. akatyzja z odstawienia.

Akatyzja po SSRI

SSRI, czyli selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny, to leki powszechnie używane w terapii depresji, nerwicy, lęku uogólnionego, fobii społecznej i wielu innych zaburzeń psychiatrycznych. Ich działanie polega na intensyfikacji transmisji serotoninergicznej w połączniach międzyneuronalnych mózgu. Niestety, nadmiar serotoniny, oprócz poprawy stanu psychicznego, zdaje się być odpowiedzialny również za rozwój akatyzji po SSRI (najczęściej po fluoksetynie). Akatyzja u dziecka, chociaż niezwykle rzadka, może być spowodowana przyjmowaniem leku z tej właśnie grupy

Akatyzja po innych substancjach

Neuroleptyki oraz SSRI są dwiema najlepiej poznanymi grupami leków psychiatrycznych, których jednym z działań niepożądanych jest akatyzja. Innymi substancjami mogącymi ją powodować są:

• blokery kanałów wapniowych (werepamil, nifedypina),
• metoklopramid, chloropromazyna (leki przeciwwymiotne),
• amfetamina, kokaina.

Czytaj również: Kancerofobia – co to jest? Przyczyny, objawy, jak leczyć?

Akatyzja – objawy

Głównym objawem akatyzji jest wewnętrzna potrzeba ruchu, np. kiwanie się, prostowanie, krzyżowanie nóg. Chory nie potrafi ani siedzieć, ani stać, odczuwa przymus wewnętrzny chodzenia (tazykinezja). Innymi dolegliwościami są:

• lęk, rozdrażnienie, napięcie, które może być rozładowanie wyłącznie ruchem,
• nieprzyjemne doznania w mięśniach,
• drażliwość,
• nieustanne zmiany pozycji, tupanie, podskakiwanie,
• problemy z usypianiem,
• nietypowe odczucia sensoryczne w obrębie skóry („pełzanie robaczków”).

Akatyzja – leczenie przymusu bycia w ruchu

Terapia akatyzji wynika z patomechanizmu jej powstawania. Jej celem jest regulacja stężenia aktywnych neuroprzekaźników, których ilość została nagle zmieniona przez zastosowane leki. W przypadku wystąpienia objawów akatyzji polekowej zalecane jest powolne zmniejszenie dawki leku przeciwpsychotycznego lub zmiana na lek o mniejszym potencjale jej wywoływania.

Jeśli modyfikacja leczenia jest nieskuteczna lub niemożliwa, wówczas w terapii stosuje się β-adrenolityki (propranolol), leki o działaniu przeciwcholinergicznym, benzodwuazepiny (w stanach nagłych), mianserynę, mirtazapinę lub trazodon.

Czy akatyzja mija?

Akatyzja polekowa minie po odstawieniu, zmianie lub redukcji dawki danego leku. Niestety, ze względu na nasilone objawy psychiatryczne modyfikacja dotychczasowego leczenia często powoduje pogorszenie się stanu pacjenta. Wówczas jedynym sposobem na złagodzenie niepokoju ruchowego i innych objawów akatazyji jest wdrożenie leków dodatkowych.

Wszelkie modyfikacje dotychczasowej terapii zawsze powinny być przeprowadzone przez lekarza psychiatrę, gdyż nagłe odstawienie neuroleptyku „na własną rękę” może zainicjować akatyzję z odstawienia.