Czuwaliczka jadalna – czyli jak działa khat?

Czuwaliczka jadalna – zimozielona roślina z Afryki

Czuwaliczka jadalna (Catha edulis [Vahl] Forssk. ex Endl; ang. khat) to średniej wielkości wiecznozielony krzew lub niewielkie – dorastające do 6 metrów – drzewo z rodziny dławiszowatych (Celastraceae R. Br.; do rodziny tej zalicza się m.in. popularną w Polsce trzmielinę). Jedynie w Jemenie, w okolicach Jabal Sabir, w wyniku znacznej ilości opadów monsunowych obserwuje się okazy czuwaliczki dorastające do 10 metrów.

Liście czuwaliczki jadalnej – o eliptycznym lub lancetowatym kształcie i ząbkowanych brzegach – zawierają, oprócz odpowiedzialnych za działanie psychoaktywne khatu alkaloidów (katynon, katyna), również: flawonoidy, sterole, glikozydy, aminokwasy, garbniki oraz witaminy i składniki mineralne.

Czuwaliczka – narkotyczna roślina z Afryki

Choć zdaniem botaników roślina pochodzi z Etiopii, to występuje w w różnych strefach klimatycznych, a jej popularność jako środka pobudzającego sprawiła, że obecnie uprawiana jest na plantacjach w licznych krajach Afryki (m in. Etiopia, Kenia, Somalia, Jemen), a w stanie dzikim występuje w rejonie Morza Czerwonego oraz wschodniego wybrzeża Afryki. Na terenach Wyżyny Etiopskiej uprawy czuwaliczki w wielu rejonach wyparły plantacje kawy.

Choć w Polsce występuje pod nazwą „czuwaliczka jadalna”, a w literaturze angielskojęzycznej jako khat, to w krajach Afryki można się spotkać z takimi jej nazwami, jak: muringi i meongi (Kenia), jaad (Somalia), qat (Jamen) czy musutate i mutabungwa (Tanzania).

Czuwaliczka była znana w Egipcie już w czasach starożytnych. Opisywano ją jako stymulant, tak też była traktowana w okresie wojen Aleksandra Wielkiego, natomiast w medycynie arabskiej od wieków traktowana była jako surowiec o działaniu antydepresyjnym.

Czym jest khat?

Pojęciem khat określa się zarówno całą roślinę, jak młode liście oraz pędy czuwaliczki. Świeżość surowca ma w tym przypadku duże znaczenie, substancje psychooaktywne rozpadają się bowiem w okresie 48-72 godzin.

Na targach ulicznych kupuje się całe wiązki gałązek i liści, a mieszkańcy Afryki stosują khat, żując liście i pędy. Choć powszechnie zaleca się świeże liście (charakterystyczny jest wyraźnie gorzki smak), to osoby uzależnione żują również przewiędłe, a nawet podsuszone liście – ze względu na ich niższą cenę.

Khat można również palić w fajce (samodzielnie lub wymieszany z tytoniem) lub przygotować z niego napar (również na mleku) – zarówno ze świeżych, jak i suszonych liści. W niektórych rejonach liście mieszane są z miodem lub cukrem, a nawet dołączane do cukierków i ciastek.

Jak działa khat?

Osoby przyjmujące khat odczuwają:

• pobudzenie (fizyczne i psychiczne), euforię i brak zmęczenia oraz senności. Co niektórzy porównują to do pobudzenia podobnego do przedawkowania kofeiny;
• poprawę samopoczucia, zwiększenie pewności siebie, chęć do pracy oraz rozmowy (u osób żujących czuwaliczkę często obserwuje się potrzebę kontaktu oraz nadmierną gadatliwość);
• zanik uczucia głodu oraz zwiększenie tempa przemiany materii.

Khat pobudza układ współczulny (właściwości sympatykomimetyczne), który jest odpowiedzialny za przestawienie organizmu w tzw. mechanizm walki lub ucieczki. Skutkuje to rozszerzeniem źrenic, zwiększeniem częstotliwości akcji serca oraz wzrostem ciśnienia krwi i... zaparciami.

Khat – negatywne konsekwencje

Długotrwałe stosowanie czuwaliczki niesie za sobą szereg działań niepożądanych:

• zaburzenia pracy serca, nadpobudliwość, bezsenność, wychudzenie, osłabienie fizyczne;
• zaburzenia trawienia. Już pierwszych minutach od rozpoczęcia żucia pojawiają się bóle głowy i brzucha oraz nudności;
• stany zapalne przyzębia, a w konsekwencji wypadanie zębów (u żujących powszechne są charakterystycznie zazielenione zęby);
• zaburzenia czynności seksualnych;
• spadek zdolności intelektualnych (słabsze wyniki w nauce);
• wzrost poziomu agresji, a nawet zaburzenia osobowościowe;
• halucynacje, lęk, objawy depresyjne.

Pojawiają się doniesienia, że długotrwałe stosowanie khatu może nasilić istniejące wcześniej problemy psychiczne (paradoksalnie, pojedyncze dawki łagodzą wiele problemów lękowych i depresyjnych), a u osób z predyspozycjami nawet wywołać psychozę (wymaga to jednak dalszych badań).

Nie wyjaśniono jeszcze dokładnie stopnia zdolności czuwaliczki do uzależnienia, jednak obserwuje się kompulsywne wzorce zachowań (m.in. potrzebę stosowania kolejnych dawek, rozchwianie emocjonalne, nadmierne pobudzenie), identyczne jak u osób uzależnionych od innych substancji pobudzających. Potwierdzają to obserwowane w rejonach powszechnego użycia czuwaliczki tzw. koszty społeczne. Zauważalny jest spadek rozwoju gospodarczego danego regionu, związany m.in. z absencją pracowników i mniejszą wydajnością pracy oraz zastępowaniem upraw kawy plantacjami czuwaliczki. Oszacowano też, że osoby uzależnione nawet 85 procent miesięcznych dochodów przeznaczają na zakup khatu.

Katynon – alkaloid z czuwaliczki

Katynon to naturalny alkaloid wyodrębniony z liści czuwaliczki. Pod wpływem śliny i enzymów uwalnia się do organizmu i jest metabolizowany do katyny i norefedryny. Posiada profil farmakologiczny przypominający amfetaminę – badane zwierzęta, które uzależniono od amfetaminy, nie rozróżniały jej od katynonu. W obu przypadkach następował wzrost stężenia noradrenaliny oraz dopaminy (stymulującej ośrodek nagrody) w mózgu, co zwiększa ryzyko powstawania uzależnień.

Należy tu jednak podkreślić, że żucie czuwaliczki nie wywoła takiego efektu, jak stosowanie amfetaminy, ponieważ nie jest możliwe uzyskanie podobnego stopnia stężenia substancji aktywnych. Żucie odpowiedniej porcji czuwaliczki trwa bowiem wiele godzin (Jemeńczycy żują khat całe popołudnie), w międzyczasie wchłonięty katynon rozkłada się w organizmie.

Katynon jest przez wielu badaczy traktowany jako analog efedryny i amfetaminy, czyli związków o silnym działaniu stymulującym układ nerwowy. Natomiast pojęciem „katynony” (najbardziej znanym przedstawicielem jest mefedron) określa się grupę syntetycznych związków otrzymywanych na bazie naturalnego katynonu.

Czuwaliczka jadalna – jak trafia do Polski?

Ze względu na kraj pochodzenia czuwaliczki jadalnej, wiele osób jest przekonanych, że problem jej spożywania nie dotyczy Polski. Nic bardziej mylnego. W dobie internetu informacje o tej psychoaktywnej roślinie są powszechnie dostępne dla osób zainteresowanych. Dlatego też coraz częściej pracownicy służb celnych wykrywają i udaremniają próby przemytu czuwaliczki jadalnej do Polski.

Najczęściej przemytnicy starają się przewieść susz khatu, deklarując go jako inny susz roślinny. W trakcie jednaj z rutynowych kontroli funkcjonariusz Służby Celno-Skarbowej wykrył khat w przesyłce pocztowej, w której – zgodnie z deklaracją – miał być liść moringi (moringa olejodajna, Moringa oleifera).

Jak podkreślają specjaliści z Centralnego Laboratorium Celno-Skarbowego w Otwocku, które bada podejrzane próbki, jest to częsta procedura; np. w zatrzymanej przesyłce znajdował się zielony susz ziołowy (wyniki badań laboratoryjnych potwierdziły, że jest to czuwaliczka), oznaczony jako zielona herbata.

Mazowiecki Urząd Celno–Skarbowy w Warszawie prowadzi sprawy, w których czuwaliczkę jadalną próbowano przemycać w jednostkowych opakowaniach (tak jak pakuje się inne, legalne, surowce zielarskie) i deklarując je właśnie jako różne znane ze swoich zdrowotnych właściwości rośliny.

O narastającej skali problemu może świadczyć fakt, że według danych Biura Narodów Zjednoczonych ds. Narkotyków i Przestępczości (UNODC; United Nations Office on Drugs and Crime), podczas gdy w roku 2011 skonfiskowano w Polsce zaledwie 40 kilogramów czuwaliczki jadalnej, to w roku 2015 było to już 3247,6 kilograma.