Czuwaliczka jadalna (Catha edulis), znana również jako khat, była stosowana w celu pobudzenia już przez starożytnych Egipcjan. Badania wykazały, że zawiera katynon o silnym działaniu stymulującym układ nerwowy. Jest ono porównywalne z działaniem amfetaminy i efedryny. W Polsce – w oparciu o przepisy Ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii – posiadanie zarówno suszu, jak i roślin żywych, a nawet nasion z czuwaliczki jadalnej, jest nielegalne. Gdzie rośnie czuwaliczka jadalna? Jak działa khat? Jakie są działania niepożądane czuwaliczki?
Czuwaliczka jadalna – czyli jak działa khat?
Spis treści
Czuwaliczka jadalna – zimozielona roślina z Afryki
Czuwaliczka jadalna (Catha edulis [Vahl] Forssk. ex Endl; ang. khat) to średniej wielkości wiecznozielony krzew lub niewielkie – dorastające do 6 metrów – drzewo z rodziny dławiszowatych (Celastraceae R. Br.; do rodziny tej zalicza się m.in. popularną w Polsce trzmielinę). Jedynie w Jemenie, w okolicach Jabal Sabir, w wyniku znacznej ilości opadów monsunowych obserwuje się okazy czuwaliczki dorastające do 10 metrów.
Liście czuwaliczki jadalnej – o eliptycznym lub lancetowatym kształcie i ząbkowanych brzegach – zawierają, oprócz odpowiedzialnych za działanie psychoaktywne khatu alkaloidów (katynon, katyna), również: flawonoidy, sterole, glikozydy, aminokwasy, garbniki oraz witaminy i składniki mineralne.
Czuwaliczka – narkotyczna roślina z Afryki
Choć zdaniem botaników roślina pochodzi z Etiopii, to występuje w w różnych strefach klimatycznych, a jej popularność jako środka pobudzającego sprawiła, że obecnie uprawiana jest na plantacjach w licznych krajach Afryki (m in. Etiopia, Kenia, Somalia, Jemen), a w stanie dzikim występuje w rejonie Morza Czerwonego oraz wschodniego wybrzeża Afryki. Na terenach Wyżyny Etiopskiej uprawy czuwaliczki w wielu rejonach wyparły plantacje kawy.
Choć w Polsce występuje pod nazwą „czuwaliczka jadalna”, a w literaturze angielskojęzycznej jako khat, to w krajach Afryki można się spotkać z takimi jej nazwami, jak: muringi i meongi (Kenia), jaad (Somalia), qat (Jamen) czy musutate i mutabungwa (Tanzania).
Czuwaliczka była znana w Egipcie już w czasach starożytnych. Opisywano ją jako stymulant, tak też była traktowana w okresie wojen Aleksandra Wielkiego, natomiast w medycynie arabskiej od wieków traktowana była jako surowiec o działaniu antydepresyjnym.
Wielu badaczy uważa, że niezwykła popularność takich używek jak khat czy papierosy w krajach islamskich związana jest z zawartym w Koranie zakazem spożywania alkoholu. Jednocześnie, żucie liści czuwaliczki w wielu regionach uważane jest za ważny element lokalnej tradycji i kultury (normą są spotkania we wspólnym gronie w celu rozmowy i przeżuwania khatu).
Czym jest khat?
Pojęciem khat określa się zarówno całą roślinę, jak młode liście oraz pędy czuwaliczki. Świeżość surowca ma w tym przypadku duże znaczenie, substancje psychooaktywne rozpadają się bowiem w okresie 48-72 godzin.
Na targach ulicznych kupuje się całe wiązki gałązek i liści, a mieszkańcy Afryki stosują khat, żując liście i pędy. Choć powszechnie zaleca się świeże liście (charakterystyczny jest wyraźnie gorzki smak), to osoby uzależnione żują również przewiędłe, a nawet podsuszone liście – ze względu na ich niższą cenę.
Żucie khatu trwa wiele godzin, a na jednorazową „sesję” zużywa się od 100 do nawet 300 gram surowca. Żujący układa gałkę przeżutego surowca pod policzkiem (zwiększa to wchłanianie substancji aktywnych), co nadaje mu wygląd osoby z bolącym, opuchniętym dziąsłem.
Khat można również palić w fajce (samodzielnie lub wymieszany z tytoniem) lub przygotować z niego napar (również na mleku) – zarówno ze świeżych, jak i suszonych liści. W niektórych rejonach liście mieszane są z miodem lub cukrem, a nawet dołączane do cukierków i ciastek.
Jak działa khat?
Osoby przyjmujące khat odczuwają:
- pobudzenie (fizyczne i psychiczne), euforię i brak zmęczenia oraz senności. Co niektórzy porównują to do pobudzenia podobnego do przedawkowania kofeiny;
- poprawę samopoczucia, zwiększenie pewności siebie, chęć do pracy oraz rozmowy (u osób żujących czuwaliczkę często obserwuje się potrzebę kontaktu oraz nadmierną gadatliwość);
- zanik uczucia głodu oraz zwiększenie tempa przemiany materii.
Khat pobudza układ współczulny (właściwości sympatykomimetyczne), który jest odpowiedzialny za przestawienie organizmu w tzw. mechanizm walki lub ucieczki. Skutkuje to rozszerzeniem źrenic, zwiększeniem częstotliwości akcji serca oraz wzrostem ciśnienia krwi i... zaparciami.
Khat – negatywne konsekwencje
Długotrwałe stosowanie czuwaliczki niesie za sobą szereg działań niepożądanych:
- zaburzenia pracy serca, nadpobudliwość, bezsenność, wychudzenie, osłabienie fizyczne;
- zaburzenia trawienia. Już pierwszych minutach od rozpoczęcia żucia pojawiają się bóle głowy i brzucha oraz nudności;
- stany zapalne przyzębia, a w konsekwencji wypadanie zębów (u żujących powszechne są charakterystycznie zazielenione zęby);
- zaburzenia czynności seksualnych;
- spadek zdolności intelektualnych (słabsze wyniki w nauce);
- wzrost poziomu agresji, a nawet zaburzenia osobowościowe;
- halucynacje, lęk, objawy depresyjne.
Pojawiają się doniesienia, że długotrwałe stosowanie khatu może nasilić istniejące wcześniej problemy psychiczne (paradoksalnie, pojedyncze dawki łagodzą wiele problemów lękowych i depresyjnych), a u osób z predyspozycjami nawet wywołać psychozę (wymaga to jednak dalszych badań).
Nie wyjaśniono jeszcze dokładnie stopnia zdolności czuwaliczki do uzależnienia, jednak obserwuje się kompulsywne wzorce zachowań (m.in. potrzebę stosowania kolejnych dawek, rozchwianie emocjonalne, nadmierne pobudzenie), identyczne jak u osób uzależnionych od innych substancji pobudzających. Potwierdzają to obserwowane w rejonach powszechnego użycia czuwaliczki tzw. koszty społeczne. Zauważalny jest spadek rozwoju gospodarczego danego regionu, związany m.in. z absencją pracowników i mniejszą wydajnością pracy oraz zastępowaniem upraw kawy plantacjami czuwaliczki. Oszacowano też, że osoby uzależnione nawet 85 procent miesięcznych dochodów przeznaczają na zakup khatu.
Katynon – alkaloid z czuwaliczki
Katynon to naturalny alkaloid wyodrębniony z liści czuwaliczki. Pod wpływem śliny i enzymów uwalnia się do organizmu i jest metabolizowany do katyny i norefedryny. Posiada profil farmakologiczny przypominający amfetaminę – badane zwierzęta, które uzależniono od amfetaminy, nie rozróżniały jej od katynonu. W obu przypadkach następował wzrost stężenia noradrenaliny oraz dopaminy (stymulującej ośrodek nagrody) w mózgu, co zwiększa ryzyko powstawania uzależnień.
Należy tu jednak podkreślić, że żucie czuwaliczki nie wywoła takiego efektu, jak stosowanie amfetaminy, ponieważ nie jest możliwe uzyskanie podobnego stopnia stężenia substancji aktywnych. Żucie odpowiedniej porcji czuwaliczki trwa bowiem wiele godzin (Jemeńczycy żują khat całe popołudnie), w międzyczasie wchłonięty katynon rozkłada się w organizmie.
Katynon jest przez wielu badaczy traktowany jako analog efedryny i amfetaminy, czyli związków o silnym działaniu stymulującym układ nerwowy. Natomiast pojęciem „katynony” (najbardziej znanym przedstawicielem jest mefedron) określa się grupę syntetycznych związków otrzymywanych na bazie naturalnego katynonu.
Czuwaliczka jadalna – jak trafia do Polski?
Ze względu na kraj pochodzenia czuwaliczki jadalnej, wiele osób jest przekonanych, że problem jej spożywania nie dotyczy Polski. Nic bardziej mylnego. W dobie internetu informacje o tej psychoaktywnej roślinie są powszechnie dostępne dla osób zainteresowanych. Dlatego też coraz częściej pracownicy służb celnych wykrywają i udaremniają próby przemytu czuwaliczki jadalnej do Polski.
Najczęściej przemytnicy starają się przewieść susz khatu, deklarując go jako inny susz roślinny. W trakcie jednaj z rutynowych kontroli funkcjonariusz Służby Celno-Skarbowej wykrył khat w przesyłce pocztowej, w której – zgodnie z deklaracją – miał być liść moringi (moringa olejodajna, Moringa oleifera).
Jak podkreślają specjaliści z Centralnego Laboratorium Celno-Skarbowego w Otwocku, które bada podejrzane próbki, jest to częsta procedura; np. w zatrzymanej przesyłce znajdował się zielony susz ziołowy (wyniki badań laboratoryjnych potwierdziły, że jest to czuwaliczka), oznaczony jako zielona herbata.
Mazowiecki Urząd Celno–Skarbowy w Warszawie prowadzi sprawy, w których czuwaliczkę jadalną próbowano przemycać w jednostkowych opakowaniach (tak jak pakuje się inne, legalne, surowce zielarskie) i deklarując je właśnie jako różne znane ze swoich zdrowotnych właściwości rośliny.
O narastającej skali problemu może świadczyć fakt, że według danych Biura Narodów Zjednoczonych ds. Narkotyków i Przestępczości (UNODC; United Nations Office on Drugs and Crime), podczas gdy w roku 2011 skonfiskowano w Polsce zaledwie 40 kilogramów czuwaliczki jadalnej, to w roku 2015 było to już 3247,6 kilograma.
Bibliografia
W Wylecz.to opieramy się na EBM (Evidence Based Medicine) – medycynie opartej na faktach i wiarygodnych źródłach. Dowiedz się więcej o tym, jak dbamy o jakość naszych treści.
- Chojecki D., Ewaluacja funkcjonowania decyzji Rady Europy o wymianie informacji, ocenie ryzyka i kontroli nowych substancji psychoaktywnych, w: Serwis informacyjny NARKOMANIA, Fundacja PRAESTERNO, (1) 2012.
- Fijałek Z., Nowe Substancje Psychoaktywne – tzw. dopalacze, w: Kwartalnik Prawno-Kryminalistyczny, KPK 3 (32) 2017.
- Gabryel B., Neurotoksyczność syntetycznych katynonów, https://doi.org/10.18388/pb.2021_493
- Gronkiewicz M. i wsp., Inhibitory monoaminooksydazy (IMAO) a znieczulenie, w: Anestezjologia i Ratownictwo, (7) 2013.
- Kozakiewicz D., Katynon jako blok budulcowy i struktura uprzywilejowana w syntezie karbaminianów, tiosemikarbazonów, 2-(3H)-oksazolonów, 1,4-izochinolinodionów oraz pochodnych aminokwasów o szerokim spektrum aktywności biologicznej, Praca doktorska, Uniwersytet Śląski, Instytut Chemii, Katowice 2019.
- Kurpet K., Chwatko G., Nowe substancje psychoaktywne – katynon i jego pochodne, w: Wiadomości chemiczne, (73) 2019.
- Odpowiedź na pojawianie się nowych substancji psychoaktywnych, Narkotyki w obiektywie, Sprawozdanie Europejskiego Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii, Urząd Publikacji Unii Europejskiej, 2011.
- rozanski.li
- Sein Anand J., Rola i znaczenie w systemie ochrony zdrowia, Toksykologia Kliniczna i dziedziny pokrewne 2017 r., Posiedzenie Plenarne Rady Naukowej przy Ministrze Zdrowia, Warszawa, 23 marca 2017.
- Słomka K., Niewolnicy czuwaliczki, w: Poznaj świat, (04) 2012.
- www.unodc.org/wdr2017/en/maps-and-graphs.html
- Używanie khatu w Europie – konsekwencje dla polityki europejskiej, w: Narkotyki w obiektywie, Sprawozdanie Europejskiego Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii, Urząd Publikacji Unii Europejskiej, 2011.
- Zawilska J. B., Nowe związki stymulujące – od czuwaliczki jadalnej do „zombi drug”, w: Wszechświat, 120 (1–3); 2019.
Opublikowano: 06.08.2024;
Oceń:
5.0
Ten tekst został napisany przez Eksperta, który posiada kierunkowe wykształcenie oraz doświadczenie. Nawiązując współpracę z autorytetami w danej dziedzinie nauki serwis Wylecz.to dba o najwyższą jakość i wiarygodność informacji publikowanych w serwisie. W Wylecz.to opieramy się na EBM (Evidence Based Medicine) – medycynie opartej na faktach i wiarygodnych źródłach.
234
Komentarze i opinie (0)