Wapń jest jednym z najważniejszych minerałów obecnych w ludzkim organizmie. Odgrywa istotną rolę w wielu procesach życiowych. Jest głównym składnikiem kości i zębów, co czyni go fundamentalnym czynnikiem dla utrzymania zdrowego układu kostnego. Oprócz tego, wapń ma duże znaczenie w różnych funkcjach biologicznych, np. w krzepnięciu krwi, przekazywaniu impulsów nerwowych czy skurczów mięśni. Organizm ludzki zawiera znaczne ilości tego pierwiastka, jednak czasami może wystąpić niedobór wapnia, który może prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych. Czym jest wapń i gdzie możemy go znaleźć w diecie? Jakie ma znaczenie w naszym organizmie oraz jakie objawy mogą świadczyć o jego niedoborze? Czy wapń jest tym samym co wapno? Czy nadmiar wapnia może być szkodliwy?
Wapń – co to jest, gdzie występuje, rola w organizmie, objawy niedoboru wapnia
Co to jest wapń i w jakiej formie występuje?
Wapń jest pierwiastkiem chemicznym o symbolu Ca. Jest to srebrzystobiały metal, który odgrywa ważną rolę w wielu procesach biologicznych oraz w budowie organizmów.
Jakie postaci wapnia występują w preparatach leczniczych i suplementach?
Suplementacja wapnia może być konieczna w przypadku jego niedoborów. Wapń w preparatach najczęściej istnieje w postaci soli, które mogą występować w suplementach diety oraz w lekach. Poniżej kilka najczęściej występujących postaci wapnia w preparatach farmaceutycznych:
- węglan wapnia (Calcium carbonate) – jest to jedna z najpopularniejszych form wapnia w suplementach diety, często stosowana w preparatach wspomagających zdrowie kości;
- cytrynian wapnia (Calcium citrate) – ta forma wapnia jest dobrze przyswajalna przez organizm, zwłaszcza w przypadku osób ze zmniejszoną kwasowością żołądka. Jest często polecana dla osób starszych;
- mleczan wapnia (Calcium lactate) – wykorzystywany głównie w suplementach diety, łatwo przyswajalny przez organizm;
- fosforan wapnia (Calcium phosphate) – używany w niektórych suplementach i preparatach dla pacjentów z osteoporozą;
- glukonian wapnia (Calcium gluconate) – często stosowany w medycynie w formie zastrzyków, np. w przypadku hipokalcemii (niski poziom wapnia we krwi);
- hipochlozytan wapnia (Calcium hypochlorite) – rzadziej używany w medycynie, częściej jako środek dezynfekujący.
Każda z tych form ma swoje unikalne właściwości i zastosowania, w zależności od potrzeb pacjenta oraz od specyficznych wymagań terapeutycznych. Przy wyborze suplementu wapnia warto skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą.
Czy wapń to wapno?
Nie, wapń i wapno to dwa różne pojęcia, chociaż potocznie wapń nazywa się wapnem.
Wapń to pierwiastek chemiczny, który jest składnikiem wielu związków chemicznych, a także jest niezbędny dla wielu procesów biologicznych. Wapń występuje w organizmach żywych, gdzie odgrywa swoją rolę w budowie kości, funkcjonowaniu mięśni i przewodnictwie nerwowym.
Wapno to termin, który zazwyczaj odnosi się do tlenku wapnia (CaO) lub węglanu wapnia (CaCO₃), a jego zastosowania obejmują: budownictwo, przemysł chemiczny oraz nawozy. Wapno jest produkowane poprzez wypalanie wapienia w wysokotemperaturowych piecach.
Jakie są źródła wapnia?
Odpowiednią ilość wapnia można dostarczyć do organizmu wraz z pożywieniem. Najważniejsze pokarmy bogate w wapń to:
- produkty mleczne – mleko i jego przetwory, takie jak jogurty i sery, są jednym z najbogatszych źródeł wapnia. Na przykład, 1 szklanka mleka zawiera około 300 mg wapnia;
- zielone warzywa liściaste – warzywa, takie jak jarmuż, brokuły czy roszponka są świetnym źródłem wapnia, zwłaszcza dla osób, które nie spożywają produktów mlecznych;
- ryby – niektóre ryby, takie jak sardynki i łosoś;
- orzechy i nasiona – nasiona chia, sezam oraz migdały;
- produkty wzbogacane – wiele produktów spożywczych, takich jak mleko roślinne (np. migdałowe, sojowe), soki owocowe oraz płatki śniadaniowe, jest wzbogacanych wapniem;
- rośliny strączkowe – fasola, soja, ciecierzyca oraz inne rośliny strączkowe;
- woda mineralna – niektóre wody mineralne mogą zawierać znaczne ilości wapnia, co może przyczynić się do jego spożycia.
Warto pamiętać, że przyswajalność wapnia z różnych źródeł może się różnić, a dieta powinna być odpowiednio zbilansowana, aby nie doprowadzić do niedoborów wapnia w organizmie. Zawsze dobrze jest konsultować się z dietetykiem lub lekarzem w celu ustalenia indywidualnych potrzeb żywieniowych.
Rola wapnia
Wapń pełni wiele ważnych funkcji. Należą do nich między innymi:
- budowa kości i zębów – minerał ten jest głównym składnikiem mineralnym kości i zębów, przyczynia się do ich wytrzymałości i struktur;
- udział w procesie krzepnięcia krwi – wapń jest niezbędny w procesach krzepnięcia krwi. Umożliwia aktywację białek, które są odpowiedzialne za tworzenie skrzepów;
- przewodnictwo nerwowe – pierwiastek bierze udział w przewodzeniu impulsów nerwowych. Umożliwia uwalnianie neuroprzekaźników, które są niezbędne dla komunikacji międzykomórkowej;
- skurcze mięśni – wapń uczestniczy w skurczu mięśni szkieletowych, gładkich oraz mięśnia sercowego. Umożliwia interakcję między białkami kurczliwymi, takimi jak aktyna i miozyna;
- metabolizm komórkowy – wapń działa jako ważny przekaźnik w wielu szlakach sygnalizacyjnych, co wpływa na funkcje komórek, w tym wzrost, reprodukcję i wydzielanie hormonów;
- równowaga kwasowo-zasadowa – minerał ten pomaga w utrzymaniu odpowiedniego pH krwi, co jest ważne dla prawidłowego funkcjonowania organizmu.
Niedobór wapnia w organizmie
Niedobór wapnia najczęściej wynika ze zbyt niskiego spożycia mleka i jego przetworów. Równocześnie, wysoka konsumpcja mięsa oraz produktów zbożowych prowadzi do nadmiaru fosforu, który może hamować wchłanianie wapnia. Osoby wykonujące np. ciężką pracę fizyczną powinny dodać do swojej diety mleko i produkty mleczne, ponieważ stanowią one najlepsze źródło wapnia.
Zmniejszenie stężenia wapnia w organizmie – niedobory wapnia (hipokalcemia)
Problemy w przyswajaniu wapnia (jego wchłanianie) w organizmie, mogą prowadzić do szeregu niepokojących objawów, które mają istotny wpływ na zdrowie fizyczne i psychiczne.
Zgodnie z badaniami naukowymi, jednym z głównych objawów niedoboru tego pierwiastka jest osłabienie kości, co zwiększa ryzyko osteoporozy i złamań. Wapń pełni również istotną rolę w funkcjonowaniu mięśni i układu nerwowego, więc jego niedobór może skutkować skurczami mięśni, drżeniem oraz zaburzeniami w przewodnictwie nerwowym, co objawia się np. mrowieniem kończyn. W długoterminowej perspektywie, chroniczny niedobór wapnia może prowadzić do problemów z sercem, w tym arytmii (zaburzenia rytmu serca).
Ponadto, badania wskazują na powiązania pomiędzy niskim poziomem wapnia a obniżonym nastrojem oraz zwiększonym ryzykiem depresji. Dlatego tak ważna jest kontrola spożycia wapnia, szczególnie w grupach narażonych na jego niedobór, takich jak osoby starsze czy kobiety w ciąży.
Jakie są objawy hipokalcemii?
Objawy hipokalcemii najbardziej wyraźne są ze strony mięśni i układu nerwowego. Charakterystyczne symptomy wywołuje obniżenie poziomu wapnia we krwi poniżej 2,25 mmol/l lub 9 mg/dl (wartości te mogą różnić się nieznacznie, zależnie od laboratorium wykonującego badanie), przy czym ich nasilenie zależne jest od stopnia niedoboru i szybkości jego narastania.
W wielu przypadkach, zwłaszcza gdy obniżenie poziomu wapnia jest nieznaczne i rozwija się powoli, hipokalcemia nie wywołuje objawów i rozpoznawana jest przez przypadek (lub pozostaje nierozpoznana przez długi czas) lub objawia się w mało charakterystyczny sposób. Wystąpić mogą między innymi:
- przewlekłe uczucie zmęczenia,
- zmiany psychiczne,
- różnego rodzaju ruchy mimowolne,
- zmiany dermatologiczne (między innymi łamliwe paznokcie, wysuszenie skóry, ogniska łuszczycy).
Stan ten może przyczynić się również do zaburzeń mineralizacji kości, manifestujących się u dzieci pod postacią krzywicy, u dorosłych natomiast – osteoporozy. W sytuacjach dużego niedoboru wapnia lub gwałtownego jego narastania, pojawia się zespół objawów znany pod nazwą tężyczki. Wywołany jest on zaburzeniami pracy układu nerwowego i przekaźnictwa informacji między nerwami i mięśniami. Stan ten wymaga leczenia w warunkach szpitalnych. Do najważniejszych objawów tężyczki należą:
- drętwienie i silne, symetryczne skurcze mięśni – na początku dotyczy to mięśni rąk, zajmując kolejno mięśnie przedramion i ramion, twarzy, klatki piersiowej i kończyn dolnych. Osoba doświadczająca napadu tężyczkowego nie jest w stanie rozluźnić skurczonych mięśni mimo zachowanej świadomości;
- tak zwane równoważniki tężyczki – takie jak skurcz powiek, podwójne widzenie, światłowstręt, skurcz krtani (może powodować zmianę tonu głosu), wywołanie napadu astmy, dławicy piersiowej.
Jakie są przyczyny hipokalcemii?
Niski poziom wapnia powstać może w wyniku działania dwóch podstawowych grup przyczyn:
- niewystarczającej podaży wapnia do organizmu;
- rozchwiania mechanizmów regulujących jego gospodarkę.
Dominującym czynnikiem ograniczającym dostawy wapnia do organizmu jest jego niedobór w diecie. Do pokarmów bogatych w wapń należą zwłaszcza mleko i jego przetwory (np. sery, jogurty), jak również konserwy rybne, niektóre rośliny i woda wysokomineralizowana. Niektóre składniki diety ograniczają wchłanianie wapnia – za przykład mogą posłużyć tu szczawiany (występują w dużej ilości np. w szpinaku), fosforany lub dieta bogatotłuszczowa. Wraz z dietą – szczególnie z produktami mlecznymi – dostarczamy do organizmu również część witaminy D. Rozpoznanie niskiego poziomu wapnia wymaga więc dokładnej analizy i ewentualnej modyfikacji diety.
Hipokalcemia rozwija się również w przypadku nieprawidłowości na jednym ze stopni mechanizmów regulujących wchłanianie wapnia, jego losy w organizmie i wydalanie. Jak wspomniano, nadrzędną rolę w gospodarce wapniowej pełnią hormony: witamina D3 i parathormon. W związku z tym możemy wyróżnić przyczyny związane m.in. z witaminą D i paratohormonem.
-
Witamina D3 – brak działania tego hormonu skutkuje spadkiem poziomu wapnia we krwi. Może to wynikać z jej niedoboru lub niewrażliwości tkanek na jej działanie. W produkcji i metabolizmie witaminy D3 uczestniczą skóra, która musi być poddana działaniu promieni słonecznych (ważne jest promieniowanie UV), wątroba i nerki. Choroby tych narządów i niewystarczająca ekspozycja skóry na światło słoneczne (powszechna w naszej szerokości geograficznej) mogą więc być przyczyną hipokalcemii. Wydzielanie i działanie witaminy D3 może być osłabione przez wpływ takich czynników, jak podwyższony poziom fosforanów we krwi lub działanie niektórych leków – np. barbituranów czy hydantoiny stosowanych w leczeniu padaczki.
-
Paratohormon – podobnie jak w przypadku witaminy D, brak działania parathormonu –wynikający z jego niedoboru lub oporności na niego – skutkuje spadkiem poziomu wapnia we krwi. Parathormon produkowany jest przez przytarczyce – niewielkie gruczoły, które u większości osób położone są na tylnej powierzchni tarczycy. Tzw. niedoczynność przytarczyc spowodowana jest najczęściej ich usunięciem – czy to celowym, np. w przypadku guza przytarczyc produkującego parathormon w nadmiernej ilości, czy przypadkowym, np. podczas operacji usunięcia tarczycy. Rzadziej rozwija się w wyniku zniszczenia przytarczyc spowodowanego między innymi chorobami tarczycy, radioterapii w obrębie szyi, chorobami autoimmunologicznymi, urazem szyi lub innymi czynnikami. Zdarzają się również zaburzenia genetyczne prowadzące do niedoboru parathormonu lub wydzielania hormonu o nieprawidłowej budowie.
-
Inne czynniki – do niedoboru wapnia prowadzić może wiele różnych czynników niezwiązanych wprost z układem hormonalnym. Oporna na leczenie hipokalcemia pojawia się między innymi w przypadku niedoboru magnezu. W przebiegu niektórych stanów patologicznych – np. ostrego zapalenia trzustki, niektórych chorób kości – poziom wapnia w krwi spada z powodu jego nadmiernego wytrącania się w tkankach. Do przechodzenia wapnia z krwi do tkanek lub jego nadmiernego wydalania przyczyniają się także niektóre leki.
Jak diagnozuje się hipokalcemię?
Hipokalcemię podejrzewać można, gdy pojawią się wskazujące na nią objawy lub w przypadku współistnienia chorób, z którymi hipokalcemia często współistnieje (choroby nerek, wątroby).
Podstawowym badaniem stosowanym w rozpoznawaniu hipokalcemii jest oznaczenie poziomu wapnia we krwi. Uważa się, że jest on obniżony, gdy stężenie wapnia w próbce krwi żylnej wynosi mniej niż 2,25 mmol/l lub 9 mg/dl.
Za działanie biologiczne wapnia odpowiedzialna jest jego forma zjonizowana, która stanowi tylko około połowę jego części zawartej we krwi, ważnym etapem diagnostyki jest badanie poziomu wapnia zjonizowanego.
Zdarza się, że objawy hipokalcemii nie rozwijają się mimo obniżenia poziomu wapnia całkowitego, gdyż poziom wapnia zjonizowanego jest prawidłowy.
Postępowanie w hipokalcemii
Po zdiagnozowaniu obniżenia wapnia we krwi, kluczowe jest ustalenie przyczyn takiego stanu. We wszystkich przypadkach, w których jest to możliwe, podstawą jest tzw. leczenie przyczynowe – ma ono na celu wyrównanie poziomu wapnia poprzez usunięcie przyczyny jego obniżenia.
Dla przykładu, w przypadku hipokalcemii jako działania niepożądanego leków dąży się do ich zamiany na inne preparaty, w przypadku błędów dietetycznych wprowadza się odpowiednie modyfikacje sposobu odżywiania, itd.
Niezależnie od tego, poziom wapnia wyrównuje się stosując preparaty wapnia i witaminy D oraz – zależnie od przyczyny – inne leki. Wystąpienie objawów tężyczki wymaga przyjęcia do szpitala i zastosowania leczenia pod stałym nadzorem lekarza. Skuteczność leczenia hipokalcemii kontroluję się wykonując regularne badania stężenia wapnia we krwi i wydalania wapnia z moczem.
Czy nadmiar wapnia w organizmie jest niebezpieczny?
Tak, nadmiar wapnia w organizmie może być szkodliwy i prowadzić do różnych problemów zdrowotnych. Stan, w którym występuje zbyt wysoki poziom wapnia we krwi, nazywa się hiperkalcemią.
współpraca: lek. Miłosz Turkowiak
Bibliografia
W Wylecz.to opieramy się na EBM (Evidence Based Medicine) – medycynie opartej na faktach i wiarygodnych źródłach. Dowiedz się więcej o tym, jak dbamy o jakość naszych treści.
- Kosendiak, Aureliusz, et al. „Ocena spożycia wybranych produktów mlecznych jako źródeł wapnia przez osoby przygotowujące się do maratonu”. Bromatologia i Chemia Toksykologiczna 49.1 (2016): 10-15.
- Badian, Magdalena, and Tomasz Dzierżanowski. „Suplementacja witamin u chorych onkologicznych. Część II-witamina C i witaminy rozpuszczalne w tłuszczach oraz pierwiastki: wapń i żelazo”. Palliative Medicine/Medycyna Paliatywna 10.4 (2018).
- Gracia-Marco L. Calcium, Vitamin D, and Health. Nutrients. 2020 Feb 6;12(2):416.
- Vannucci L, Fossi C, Quattrini S, Guasti L, Pampaloni B, Gronchi G, Giusti F, Romagnoli C, Cianferotti L, Marcucci G, Brandi ML. Calcium Intake in Bone Health: A Focus on Calcium-Rich Mineral Waters. Nutrients. 2018 Dec 5;10(12):1930.
1
Komentarze i opinie (0)