Zespół policystycznych jajników (PCOS) – przyczyny, objawy, leczenie

Marta Natkańska specjalista zdrowia publicznego 22 lipca 2021 (pierwsza publikacja: 6 lutego 2014)

Zespół policystycznych jajników znany jest także jako wielotorbielowatość jajników. Zespół policystycznych jajników uznawany jest za jedną z głównych przyczyn niepłodności wśród kobiet, jest także jednym z najczęstszych zaburzeń hormonalnych wśród pań. Nierzadko PCOS towarzyszy niedoczynność tarczycy i insulinooporność. Jakie jest źródło tych problemów i jak je leczyć?

Spis treści

Co to jest zespół policystycznych jajników – PCOS?
Czym jest zespół PCOS? Obejrzyj wideo z wypowiedzią lekarza endokrynologa
Zaburzenia pracy jajników związane z zespołem policystycznych jajników
Zespół policystycznych jajników – przyczyny
Zespół policystycznych jajników – objawy
Zespół policystycznych jajników – badania
USG w diagnozie zespołu policystycznych jajników
Laparoskopia w PCOS
Badania hormonów w zespole policystycznych jajników
Zespół policystycznych jajników – leczenie
Niepłodność związana z zespołem policystycznych jajników
Policystyczne jajniki a otyłość
Niedoczynność tarczycy a PCOS

Co to jest zespół policystycznych jajników – PCOS?

Zespół policystycznych jajników (PCOS) zwany jest także wielotorbielowatością jajników lub zespołem Steina-Leventhala. Istotą choroby jest występowanie zmian patologicznych w obrębie jajników, czemu towarzyszy zespół specyficznych objawów klinicznych. Zespół policystycznych jajników uznawany jest za jedną z głównych przyczyn niepłodności wśród kobiet w wieku rozrodczym, jest także jednym z najczęstszych zaburzeń hormonalnych wśród pań.

Czym jest zespół PCOS? Obejrzyj wideo z wypowiedzią lekarza endokrynologa

Zaburzenia pracy jajników związane z zespołem policystycznych jajników

Jajniki odpowiedzialne są za wytwarzanie komórek jajowych, a także służą wydzielaniu żeńskich hormonów płciowych. Są to estrogeny, progesteron, relaksyna i androgeny. Te ostatnie, choć uznawane są za typowo męskie hormony płciowe, w organizmie kobiety fizjologicznie występują w niewielkich ilościach. Zespół policystycznych jajników rozwija się na skutek nadmiernego oddziaływania androgenów na jajniki. Efektem tego jest ich nieprawidłowa funkcja i zaburzenia owulacji.

Czytaj również: Planowanie ciąży przy PCOS

Bezowulacyjne cykle w PCOS

Większość cykli to cykle bezowulacyjne, w czasie których nie zostaje uwolniona komórka jajowa, mogąca zostać zapłodniona. Zmiany hormonalne wpływają na to, że komórka jajowa, choć wzrasta, nie zostanie uwolniona. Pod wpływem działania androgenów pęcherzyk Graafa – inaczej pęcherzyk jajnikowy – obumiera (w pęcherzyku znajduje się komórka jajowa, lecz nie zostaje ona uwolniona). W pęcherzyku Graafa pozostaje po nim niewielka torbiel. Z każdym cyklem powstaje kolejna. Dochodzi do widocznych w obrazie ultrasonograficznym zmian w jajnikach. Rozwój pęcherzyka regulowany jest przez hormon folikulotropowy. Jest to hormon wydzielany przez przysadkę mózgową. W zespole policystycznych jajników stwierdza się obniżony jego poziom w stosunku do innego hormonu produkowanego przez przysadkę – hormonu luteinizującego. Wyższe stężenie hormonu luteinizującego prowadzi do wzmożonego wydzielania androgenów.

Zobacz też: Rodzaje badań piersi

Zespół policystycznych jajników – przyczyny

Wszystkie przyczyny powstawania choroby nie zostały do końca poznane, choć za najbardziej prawdopodobne uznaje się zaburzenia przysadkowo-podwzgórzowe – zaburzenia wydzielania hormonów w obrębie przysadki i podwzgórza, które to z kolei regulują wydzielanie hormonów w obrębie jajników.

Przeczytaj również: Progesteron – normy u kobiet, w ciąży i u mężczyzn

Hiperadrogenizm z PCOS

Jednym z podstawowych zaburzeń towarzyszących zespołowi policystycznych jajników jest tzw. hiperandrogenizm. Androgeny są hormonami, które w wyższych stężeniach występują u mężczyzn. U kobiet w nadmiarze odpowiadają między innymi za maskulinizację, czyli rozwój męskich cech, takich jak owłosienie typu męskiego, silny rozwój mięśni, łysienie, obniżenie skali głosu oraz zmiany w budowie sylwetki, która przypomina bardziej męską.

W zespole policystycznych jajników dochodzi do wzrostu wydzielania androgenów w samych jajnikach. To powoduje pojawienie się opisanych powyżej objawów klinicznych, a także zaburzeń w czynności jajnika, co jest przyczyną pojawienia się nieprawidłowej owulacji lub jej zaniku.

Czytaj również: Trądzik w zespole poliicystycznych jajników

Brak owulacji w PCOS

Przewlekły brak owulacji doprowadza do pojawienia się bardzo niskiego poziomu progesteronu w organizmie. Prowadzi to w konsekwencji do wzrostu poziomu estrogenu. Skutkiem tego są zmiany w błonie śluzowej macicy – dochodzi do jej rozrostu. Pojawiać się mogą także zmiany łagodne zmiany chorobowe w obrębie piersi.

Chorobie towarzyszy szereg skomplikowanych zaburzeń metabolicznych i hormonalnych. Wysoki lub niski poziom jednych hormonów skutkuje zaburzeniem stężenia innych, co wywołuje kaskadę poważnych schorzeń.

Przeczytaj też: Brak okresu przy tabletkach – o czym może świadczyć?

Zespół policystycznych jajników – objawy

Zespół policystycznych jajników może rozwinąć się w różnym wieku, także przed okresem dojrzewania płciowego. Miesiączki stają się rzadkie i skąpe. Odstępy między nimi mogą być coraz dłuższe, może im także towarzyszyć bolesność. Tuż przed miesiączką mogą pojawić się bóle w okolicy podbrzusza.

Przeczytaj: Niski progesteron – co oznacza?

Często pojawia się hirsutyzm – nadmierne owłosienie w miejscach, których pojawia się ono u mężczyzn, a także otyłość. Otyłość nosi cechy rozmieszczenia tkanki tłuszczowej typu męskiego, a więc wokół brzucha. Objawy te jednak występują u różnych kobiet w równych nasileniu.

W badaniu lekarz może stwierdzić bolesność jajników, a także ich powiększenie. Zlecone badania laboratoryjne wskazywać będą podwyższony poziom testosteronu, a także trójglicerydów i wielkocząsteczkowego cholesterolu – tzw. „złego cholesterolu”.

Oczywistym skutkiem zaburzeń lub braku owulacji jest niepłodność. Rozwój choroby zwiększa ponadto ryzyko rozwoju nowotworu endometrium, co ma miejsce w wyniku nieprawidłowego rozrostu błony śluzowej macicy.

Przeczytaj: Wysokie TSH – co oznacza?

Najczęstsze objawy PCOS to:

zaburzenia miesiączkowania – brak miesiączki lub skąpe krwawienia,
hirsutyzm,
otyłość,
wirylizacja,
zmiany skórne – łojotok i trądzik,
niepłodność,
łysienie typu męskiego,
zwiększona oporność na działanie insuliny – wzrost jej stężenia stymuluje jajniki do wydzielania większej ilości androgenów,
zaburzenia w obrazie profilu lipidowego – wzrost poziomu cholesterolu.

Przeczytaj też: Miovelia – wskazania do stosowania

Zespół policystycznych jajników – badania

W celu ułatwienia rozpoznania zespołu policystycznych jajników i unifikacji oceny klinicznej u kobiet, u których lekarz podejrzewa zespół policystycznych jajników stworzono określone i ścisłe kryteria diagnostyczne, które powinny być spełnione, aby pewna diagnoza choroby była możliwa

W 1990 pod patronatem NIH (National Institutes of Health) został zawarty konsensus. Stwierdzono wtedy, że pacjentka z policystycznymi jajnikami PCOS musi prezentować poniższe objawy kliniczne i cechy:

oligoowulacja (czyli w rezultacie rzadkie lub brak miesiączek),
cechy androgenizacji – nadmierny wpływ na organizm kobiety „męskich hormonów” (kliniczne lub tylko biochemiczne – w badaniach laboratoryjnych),
inne choroby mogące dawać podobne objawy zostały wykluczone.

Obecnie lekarze stosują tzw. kryteria rotterdamskie z 2003 roku. Mówią one, iż do postawienia diagnozy zespołu policystycznych jajników muszą być spełnione 2 z 3 poniższych punktów.

To też może Cię zainteresować: Estradiol – normy u kobiet i mężczyzn

Warunki diagnozy PCOS (2 z 3):

oligoowolacja lub brak owulacji,
zwiększona aktywność androgenna organizmu kobiety,
stwierdzenie torbielowatych jajników w badaniu ultrasonograficznym (kryterium to jest spełnione, gdy w jajniku stwierdza się 12 – lub więcej – pęcherzyków położonych, obwodowo albo powiększenie jajnika ponad 10 cm3).

USG w diagnozie zespołu policystycznych jajników

Należy wspomnieć, iż cystyczne zmiany w jajniku nie są tak naprawdę patologicznymi torbielami. U normalnie miesiączkujących zdrowych kobiet następuje wzrost kilku pęcherzyków w pierwszej fazie cyklu. Następnie następuje selekcja jednego, który się rozrasta, a następnie pęka uwalniając komórkę jajową. Natomiast w zespole policystycznych jajników następuje zatrzymanie rozwoju pęcherzyków, osiągają one wielkość około 5-7 mm i dalej się nie powiększają. Nie następuje selekcja jednego z nich i w rezultacie owulacja nie ma miejsca.

Torbiele na jajnikach w PCOS – widoczne w badaniu USG

Zatem torbiele w przebiegu tego zespołu są niczym innym jak patologicznie rozwiniętymi pęcherzykami jajnikowymi. Natomiast powiększenie kilku takich torbielek powoduje znaczne zwiększenie rozmiarów jajnika, który może być nawet 4 razy większy niż w warunkach normalnych. W celu oceny tego typu patologii jajnika ginekolodzy wykorzystują badanie ultrasonografii przezpochwowej.

Nie wolno zapominać, iż to zebranie wywiadu i dokładne badanie lekarskie jest podstawą poprawnej diagnozy każdej choroby, w tym zespołu policystycznych jajników. Diagnoza może okazać się łatwa, gdy kobieta podaje objawy:

nieregularnych miesiączek,
problemów z nadmiernym owłosieniem,
trądziku,
otyłości,
cukrzycy w wywiadzie,
problemów z zajściem w ciążę.

Czytaj również: Dieta w leczeniu zespołu policystycznych jajników

Laparoskopia w PCOS

Czasami, w niepewnych przypadkach (oraz u zdeterminowanych pacjentek chcących zajść w ciążę) dokonuje się laparoskopii. Jednak nie jest ona zalecana w samej diagnostyce zespołu, łączy się ją wtedy zazwyczaj z kauteryzacją jajników jako operacyjną metodą leczniczą. Oczom lekarzy ukazują się wtedy powiększone, twarde jajniki, których powierzchnia jest mocno pogrubiała, uniemożliwiając prawidłową owulację.

Badania hormonów w zespole policystycznych jajników

Jedną z charakterystycznych cech PCOS jest zwiększenie stosunku dwóch hormonów przysadkowych – LH/FSH (stosunek hormonu luteinizującego do hormonu folikulotropowego) wynosi powyżej 2.

Testosteron w PCOS

U pacjentek dotkniętych tę chorobą często stwierdza się podwyższone stężenia testosteronu i androstendionu (androgenów, czyli męskich hormonów płciowych).

Ponadto spotyka się też podwyższone wartości DHEA-S (siarczanu dehydroepiandrosteronu) oraz obniżone stężenie SHBG (proteiny wiążącej hormony płciowe). Obniżenie wartości tej ostatniej substancji – SHBG – powoduje, że zwiększone jest stężenie wolnego testosteronu.

Insulinooporność w PCOS

Ponadto u pacjentek z PCOS stwierdza się często cechy zespołu metabolicznego. Występuje u nich hiperinsulinenia, insulinooporność, często związana z otyłością lub nieprawidłowym profilem lipidowym. Celem oceny tych parametrów można wykonać test obciążenia glukozą, obliczyć wskaźnik HOMA (służący do oceny insulinooporności) czy zbadać wartości lipidów.

Prolaktyna w PCOS

Zespół wielotorbielowatych jajników należy do stanów, w których względnie zwiększone jest stężenie estrogenów w organizmie. Wpływa to negatywnie na ustrój, powodując rozrosty endometrium i zwiększone ryzyko zachorowania na raka endometrium w przyszłości.

Ponadto u około 30% pacjentek stwierdza się podwyższone stężenie prolaktyny we krwi. Wywołuje to zaburzenia miesiączkowania, wtórny brak owulacji (zdecydowanie rzadziej pierwotny) oraz złe samopoczucie u pacjentek.

Zespół policystycznych jajników – leczenie

Nadrzędnym celem leczenia zespołu policystycznych jajników jest normalizacja poziomu estrogenów, wywoływanie owulacji i ochrona błony śluzowej macicy. Jednym z podstawowych i najprostszych metod leczenia choroby jest przyjmowanie tabletek antykoncepcyjnych. Tabletki zawierają estrogeny i progestageny, które zmniejszają stężenie androgenów.

Leczenie wspomaga się lekami, które można określić jako antyandrogeny. Mają one za zadanie walczyć z nadmiernym owłosieniem i pojawiającymi się zmianami skórnymi. Stosuje się także leki, które zmniejszają hiperinsulinomię i insulinooporność. Metoda leczenia w dużej mierze zależna jest od objawów klinicznych, jakie towarzyszą chorobie – hirsutyzm, brak lub nieregularność miesiączek, otyłość.

Niepłodność związana z zespołem policystycznych jajników

Kobiety, u których stwierdza się zespół policystycznych jajników, są bardziej narażone na poronienie i poród przedwczesny. Dla lekarzy wyzwaniem jest każdorazowo takie leczenie, które nie wykluczy macierzyństwa. Planowanie ciąży przy zespole policystycznych jajników wymaga nierzadko leczenia hormonalnego.

Policystyczne jajniki a otyłość

W przebiegu zespołu policystycznych jajników często u chorych obserwuje się otyłość. Pamiętać jednak należy, że nie wszystkie kobiety z PCOS są otyłe. Głównym czynnikiem wpływającym na przyrost masy ciała są zaburzenia w metabolizmie węglowodanów, czyli cukrów, spowodowane opornością komórek organizmu na insulinę – główny hormon regulujący stężenie glukozy we krwi.

Z kolei otyłość już istniejąca sama z siebie powoduje insulinooporność. Dodatkowym czynnikiem wpływającym na obraz otyłości w przebiegu zespołu policystycznych jajników jest nadmiar androgenów – męskich hormonów płciowych.

Otyłość brzuszna w PCOS

Androgeny występują w organizmie zdrowej kobiety w mniejszych ilościach aniżeli w przebiegu PCOS. Ich nadmiar powoduje gromadzenie się tkanki tłuszczowej w miejscu typowym dla mężczyzn, czyli w okolicy brzucha. Dlatego jeżeli u chorującej na PCOS kobiety rozwija się otyłość, jest ona właśnie typu męskiego. W takim wypadku wartość WHR przekracza 0,80 przy jednoczesnym obwodzie talii przekraczającym 80 centymetrów.

Niedoczynność tarczycy a PCOS

W niedoczynności tarczycy i PCOS część objawów jest do siebie zbliżona. W obu przypadkach ma miejsce niekorzystna zmiana profilu lipidowego (stężeń różnych frakcji cholesterolu, trójglicerydów). Ponadto u pacjentek występują zaburzania owulacji i trudności w zachodzeniu w ciążę. Negatywny wpływ na zdolności reprodukcyjne pacjentek jest w obu jednostkach chorobowych oczywisty.

Współwystępowanie niedoczynności tarczycy i PCOS

Wielu naukowców i lekarzy zauważyło ostatnimi czasy zbieżność występowania u pacjentek zespołu policystycznych jajników i niedoczynności tarczycy. Przeprowadzone badania potwierdziły, iż kobiety cierpiące na PCOS mają skłonności do chorowania na niedoczynność tarczycy. Niektórzy uważają, że dysfunkcja tarczycy może wywoływać objawy policystycznych jajników u predysponowanych pacjentek, lub zaostrzać przebieg wcześniej rozpoznanego zespołu.

Dzieje się tak prawdopodobnie dlatego, iż w stanach patologicznie zmniejszonej aktywności tarczycy dochodzi do spadku stężenia białka, które wiąże hormony płciowe oraz wzrostu konwersji adrostendionu do testosteronu.

Wpływ leczenia niedoczyności tarczycy na objawy PCOS

Efektem są zmiany hormonalne, które są charakterystyczne dla zespołu PCOS. Można się pokusić o stwierdzenie, że lepsza kontrola niedoczynności tarczycy i suplementacja hormonów, tym lepsze wyniki leczenia PCOS i niepłodności.

Opublikowano: 06.02.2014; aktualizacja: 22.07.2021

Oceń:

4.6

Marta Natkańska

Specjalista zdrowia publicznego

Specjalista zdrowia publicznego i promocji zdrowia. Absolwentka Uniwersytetu Medycznego w Łodzi. Autorka licznych publikacji z zakresu promocji zdrowego stylu życia i ochrony zdrowia.