Bazylia – właściwości, zastosowanie, wskazania i przeciwwskazania, przepisy

Bazylia przyprawa, zwana też wonną

Bazylia pospolita (Ocimum basilicum L.) jest jednoroczną (w naszym klimacie) rośliną z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae), dorastającą w zależności od warunków do 30-70 centymetrów. Występuje w literaturze jako: bazylia zwyczajna, ogrodowa oraz bazylek ogrodowy, bazyliszka polska i wreszcie bazylia wonna (co podkreśla wyjątkowy i intensywny aromat bazylii).

Natomiast zwyczajowo (również w handlu) najczęściej określana jest po prostu jako „bazylia”, przy czym termin ten odnosi się zarówno do świeżych roślin w doniczkach (dostępnych w marketach lub sklepach ogrodniczych), jak i suszonych i rozdrobnionych liści (również całego ziela), dostępnych jako przyprawa.

Charakterystyczną cechą bazylii (zarówno suszonej, jak i świeżej) jest jej intensywny, korzenno-balsamiczny zapach. Bazylia na skalę przemysłową pozyskiwana jest w całości z upraw. Zarówno w gastronomii, jak i w ziołolecznictwie najbardziej wartościowe jest otarte ziele (czyli liście oraz kwiaty), zbierane w okresie pełnego kwitnięcia.

Bazylia jako roślina przyprawowa i lecznicza znana jest od czasów starożytnych – opisywał ją już Hipokrates, traktując jako surowiec aromatyczny. Nazwa łacińska bazylii wywodzi się od słów okimon (z greckiego: „pachnie”) oraz basilicum (z łaciny: „królewski”).

Bazylia pochodzi prawdopodobnie z rejonów Indii, skąd trafiła do Grecji w okresie wojen Aleksandra Wielkiego. Początkowo bazylia uprawiana była w krajach śródziemnomorskich, jednak obecnie jej uprawy spotyka się również w krajach podzwrotnikowych Azji, Afryki i Ameryki, a nawet w strefie klimatu umiarkowanego.

Bazylia w ogrodzie

Bazylia pospolita jako roślina wybitnie ciepłolubna jest w polskich warunkach najczęściej rośliną jednoroczną i dorasta do około 40 centymetrów, jednak we własnym ogrodzie można bez problemu hodować bazylię, która może być zresztą traktowana również jako atrakcyjnie wyglądająca roślina ozdobna. Wymaga słonecznego stanowiska i choć nie lubi przelewania, to nie należy zapominać o regularnym podlewaniu jej stanowiska słonecznego, osłoniętego od wiatru.

Aby uzyskać wysoki „plon” bazylii, należy często ścinać wierzchołki pędów – wtedy rośliny będą się silnie krzewiły, co zwiększy ilość surowca. W przeciwnym razie bazylia wyda piękne kwiaty, a potem owoce, jednak nie rozkrzewi się.

Osoby, które zdecydują się na uprawę bazylii w ogrodzie, powinny wysiewać nasiona w maju, kiedy ziemia jest już nagrzana. Ma to duże znaczenie, ponieważ bazylia jest bardzo wrażliwa na chłód: młode rośliny mogą nie przetrwać nawet krótkotrwałych spadków temperatur do wartości 1-2 stopni Celsjusza (bazylia źle znosi wahania temperatury). Oczywiście nawet w naszych warunkach bazylia może przezimować, jednak wymaga to dokładnego przycięcia przed zakwitnięciem oraz umieszczenia na okres zimowy w dobrze oświetlonym, a jednocześnie w miarę ciepłym, miejscu. Natomiast przebywając na zewnątrz już po pierwszych przymrozkach – i to nieznacznych – jej liście sczernieją, a cała roślina zwiędnie.

Oczywiście nic nie stoi na przeszkodzie, by bazylię uprawiać również w doniczce na domowym parapecie. Należy tylko pamiętać o podlewaniu oraz nienarażaniu rośliny na zimne przeciągi.

Bazylia – zastosowanie w ziołolecznictwie

Bazylia (ziele bazylii) jest surowcem olejkowym – zawiera w swoim składzie do 2,5 procent olejku eterycznego bogatego w estragol (nawet do 55 procent), inalol, cyneol oraz eugenol. Ponadto w surowcu wyodrębniono m.in. takie substancje czynne, jak: związki saponinowe, alkaloidy, taniny, steroidy, flawonoidy, związki fenolowe i antocyjany, a także witaminę C i E, rutynę oraz barwniki chlorofilowe i karotenoidowe.

Należy jednak podkreślić, że skład substancji biologicznie czynnych w zielu bazylii jest bardzo różnorodny i mocno zależny od czynników środowiskowych, takich jak warunki glebowe oraz klimat.

Składniki czynne ziela bazylii wspomagają działanie układu trawiennego, zwiększając przepływ żółci (działanie żółciopędne) oraz pobudzając wydzielanie śliny i soków – żołądkowego i trzustkowego.

Bazylia zapobiega również wzdęciom – działa rozkurczowo i wiatropędnie (ułatwia oddawanie gromadzących się w jelitach gazów). Może to być szczególnie korzystne dla osób starszych (u których zaburzenia trawienia wiążą się z zaburzeniami czynnościowymi związanymi z wiekiem) oraz u dzieci (szczególnie małych, u których układ trawienny nie zawsze działa jeszcze prawidłowo). Bazylia działa również hamująco w przypadku wystąpienia nudności, a nawet wymiotów, co dawniej określano jako działanie uspokajające na układ trawienny.

Badania wykazały, że bazylia wykazuje dodatkowo działanie:

• przeciwbakteryjne, przeciwzapalne oraz immunomodulacyjne (regulujące reakcję układu odpornościowego);
• w dużych dawkach pierwotniakobójcze oraz przeciwpasożytnicze;
• oczyszczające drogi oddechowe z zalegających wydzielin;
• zwiększające ilość wydalanego moczu.

Natomiast olejek bazyliowy (pozyskiwany z całej rośliny) znajduje zastosowanie w terapiach migrenowych bólów głowy oraz nerwobólach i bólach reumatycznych jako środek przeciwbólowy, co jest związane z obecnością wolnego kwasu salicylowego (z tego tez powodu stosują go osoby z cerą trądzikową). Działa również pobudzająco i wzmacniająco zarówno przy wyczerpaniu fizycznym, jak i psychicznym.

Zastosowanie bazylii w kuchni włoskiej… i nie tylko

Bazylia ze względu na specyficzny i intensywny aromat oraz wyrazisty (lekko słonawy) smak kojarzy się głównie z kuchnią śródziemnomorską (choć występuje również chociażby w kuchni tajskiej i wietnamskiej).

Jest używana jako przyprawa: do pizzy, lasagne, spaghetti bolognese czy sosów pomidorowych, choć świetnie komponuje się z sałatkami warzywnymi – nie tylko z pomidorami. Dodatkowo można ją wykorzystać do sosów, zup, sałatek, zapiekanek, a nawet jajecznicy czy omletu. Miłośnicy tej przyprawy uważają, że świeże liście bazylii mogą stanowić element praktycznie każdej potrawy, zarówno wegetariańskiej, jak i mięsnej.

Osoby, które lubią eksperymentować w swojej kuchni i uwielbiają odkrywać nowe smaki, powinny sięgnąć po jedną z odmian bazylii:

• bazylia cynamonowa – doskonale sprawdzi się do sałatek owocowych i warzywnych, a nawet ciast;
• bazylia cytrynowa – idealny dodatek m.in. do lemoniady;
• bazylia tajska – jej intensywny, korzenny smak oraz zapach dobrze wpasowują się do zielonego curry;
• bazylia grecka – nada pikantnej nuty gulaszom oraz cukinii.

Bazylia – przepisy dla zdrowia i smaku

Aby uzyskać efekt terapeutyczny, najlepiej jest przygotować napar z bazylii. W tym celu należy zalać 1 łyżkę stołową świeżej (warto ją rozdrobnić) lub suszonej bazylii szklanką wrzątku i odstawić pod przykryciem na 15 minut. Po przecedzeniu i przestygnięciu pić 2-3 razy dziennie.

Zioła prowansalskie to popularna przyprawa pochodząca – jak wskazuje nazwa – z Prowansji (region Francji). Dla wielu osób może być zaskoczeniem fakt, że według francuskiego programu certyfikacji (istniejący od 1960 roku program Label Rouge) bazylia nie jest zaliczana do ich grona. W ich skład wchodzą jedynie: oregano, cząber, rozmaryn i tymianek.

Jednak na całym świecie powstały rozmaite warianty tej mieszanki przyprawowej (w ich skład wchodzi: bazylia, majeranek, szałwia, mięta oraz niewystępująca w oryginalnym składzie lawenda), a osoby ceniące sobie słodkawy i pikantny smak bazylii mogą przygotować własną wersję przyprawy w następujących proporcjach:

• 3 łyżki bazylii,
• 3 łyżki tymianku,
• 3 łyżki oregano,
• 2 łyżka majeranku,
• 1 płaska łyżka rozmarynu,
• 1 płaska łyżka cząbru,
• 1 czubata łyżeczka szałwii.

Dodatkowo, dodając po 1 łyżce stołowej lubczyku oraz estragonu można uzyskać doskonałą przyprawę zastępującą sól.

Bazylia – przeciwwskazania

Bazylia (w zasadzie wszystkie jej odmiany) jest przyprawą powszechnie stosowaną na całym świecie zarówno w formie suszonej, jak i świeżej. Ogólnie bazylia uważana jest za zioło bardzo bezpieczne (zaleca się wprowadzanie jej do diety dziecka jako przyprawy już od 10. miesiąca życia), choć oczywiście w niektórych przypadkach może wystąpić indywidualna nietolerancja. Niektóre osoby obserwują u siebie reakcję alergiczną objawiającą się m.in. wysypką, kichaniem oraz świądem.

Niekiedy pojawiają się kontrowersje, czy bazylia może być stosowana przez kobiety w ciąży. Choć brakuje badań, to obserwacje wykazują, że jej spożywanie w ilościach przyprawowych w tym okresie nie stanowi zagrożenia. Natomiast w ciąży nie zaleca się stosowania olejku z bazylii (zresztą podobne przeciwwskazania zawierają liczne olejki eteryczne).