Mącznica lekarska – właściwości, wskazania, przeciwwskazania, jak stosować, skutki uboczne

Mącznica lekarska – cenna i chroniona

W medycynie naturalnej mącznica lekarska od wieków jest cennym surowcem leczniczym, stosowanym w terapiach dolegliwości ze strony układu moczowego (jak infekcje dróg moczowych), stanach zapalnych przewodu pokarmowego (działanie ściągające garbników). Ma też działanie przeciwobrzękowe, odtruwające, a nawet przeciwkrwotoczne (kwasy organiczne).

Właściwości i popularność mącznicy lekarskiej spowodowały jej nadmierne pozyskiwanie do celów leczniczych, dlatego roślina została w Polsce objęta ścisłą ochroną gatunkową.

Surowcem wykorzystywanym w leczeniu (ujętym w Farmakopei Polskiej) są liście mącznicy lekarskiej (Arctostaphylos uva ursi folium) zawierające glikozydy fenolowe, w tym arbutynę.

Chemiczne związki w mącznicy lekarskiej

Liść mącznicy lekarskiej jest cennym surowcem leczniczym, którego głównymi składnikami są:

• glikozydy fenolowe (arbutyna, metyloarbutyna, wolny hydrochinon),
• kwasy organiczne (kwas elagowy),
• flawonoidy (kwercetyna, kemferol, hiperozyd),
• triterpeny (kwas ursolowy).

Występowanie mącznicy lekarskiej

Mącznica lekarska rośnie w strefie umiarkowanej Ameryki Północnej, Azji oraz Europy i kwitnie w okresie kwiecień – czerwiec. W Polsce rośnie m.in. w Górach Świętokrzyskich, na Dolnym Śląsku i Nizinie Sandomierskiej. Występuje również w górzystych rejonach Francji, Hiszpanii Włoch oraz Polski – można ją spotkać na naskalnych murawach w Tatrach.

Choć najczęściej rośnie w małych skupiskach, to czasem tworzy – na wzór innych roślin z rodziny wrzosowatych – rozległe kobierce porastające suche wrzosowiska lub rzadkie bory sosnowe, np. Bory Tucholskie.

Mącznica lekarska – w farmakopeach od 200 lat

Mącznica lekarska od czasów średniowiecza była stosowana u pacjentów mających problemy z układem moczowym oraz w stanach zapalnych układu pokarmowego (wykorzystywano jej działanie ściągające), a także jako roślina garbarska.

Jej działanie opisał w 1749 roku w „Materia Medica” Linneusz, a do europejskich farmakopei została wpisana w XIX wieku. Również Indianie Ameryki Północnej stosowali mącznicę lekarską w terapii dolegliwości układu moczowego.

Badania potwierdziły właściwości surowca, choć obecnie wiadomo również, że mącznica lekarska nie powinna być stosowana przez kobiety w czasie ciąży i karmiące piersią.

Mącznica lekarska – działanie przeciwbakteryjne

W badaniach wykazano działanie bakteriobójcze preparatów z mącznicą lekarską w obrębie układu moczowego. Dotyczy to zarówno suchych ekstraktów (kapsułki), jak i roztworów wodnych (napar, odwar).

Działanie przeciwbakteryjne mącznicy lekarskiej potwierdzono w licznych badaniach in vitro. Zastosowane wyciągi hamowały wzrost licznych gatunków bakterii, w tym Staphyllococcus aureus i Helicobacter pylori .

Badania wykazały również, że stosowanie preparatów z mącznicy lekarskiej hamuje rozwój takich bakterii wywołujących infekcje układu moczowego, jak E. coli czy Klebsiella spp.

Potwierdza to zasadność stosowania w medycynie naturalnej mącznicy lekarskiej w leczeniu schorzeń bakteryjnych układu moczowego.

Mącznica lekarska – cenna arbutyna

Za opisane powyżej działanie bakteriobójcze w liściu mącznicy lekarskiej odpowiada arbutyna (glikozyd fenolowy), a właściwie uwalniany z niej hydrochinon oraz jego metabolity.

Ponieważ w moczu zasadowym (alkalicznym) arbutyna łatwiej ulega rozpadowi do hydrochinonu (działa bakteriobójczo), na czas stosowania liścia mącznicy lekarskiej (lub mieszanek ziołowych na bazie mącznicy lekarskiej) warto zwiększyć w diecie ilość alkalizujących warzyw i owoców lub pić sodę oczyszczoną w ilości 1 łyżeczka sody na szklankę wody.

Jednocześnie należy ograniczyć ilość przyjmowanych preparatów zakwaszających mocz.
Natomiast po zakończeniu kuracji „arbutynowej” należy zwiększyć ilość surowców zakwaszających mocz (np. żurawina), bowiem w naturalnych warunkach niskie pH (odczyn kwaśny) zapobiega rozwojowi bakterii w moczu.

Mącznica lekarska – czy działa moczopędnie?

Liść mącznicy lekarskiej opisywany jest często jako środek moczopędny i zalecany jako element terapii w takich schorzeniach układu moczowego, jak zapalenie pęcherza moczowego (ułatwia opróżnienia pęcherza) oraz kamica nerkowa (jako środek „czyszczący” w obrębie dróg moczowych), a nawet przerost gruczołu krokowego. Jednak wiele badań kwestionuje działanie diuretyczne moczopędne, a prowadzone badania nie dają ostatecznych wyników.

Ponieważ jednak mącznica lekarska stosowana jest najczęściej w połączeniu z innymi ziołami (np. kwiat wrzosu, ziela nawłoci), polecanymi w dolegliwościach ze strony układu moczowego, u większości stosujących te mieszanki obserwuje się nasilenie diurezy.

Natomiast badania potwierdziły działanie saluretyczne (zwiększające wydalanie jonów sodu i chloru ) wyciągów wodnych z liści mącznicy lekarskiej

Mącznica lekarska – na przebarwienia skóry

Wyciągi standaryzowane na zawartość obecnej w liściach mącznicy lekarskiej arbutyny hamują aktywność aminokwasu tyrozynazy (odpowiada m. in. za elastyczność skóry). W wyniku blokowania powstawania melanin (związków odpowiedzialnych za pigmentację skóry) mechanizm ten wykorzystuje się w kosmetykach polecanych na przebarwienia skórne.

Ponadto w dermatologii ekstrakty z mącznicy lekarskiej stosowane są do usuwania przebarwień skóry o charakterze melaninowym.

Mącznica lekarska – działania niepożądane

Dłuższe stosowanie preparatów oraz mieszanek ziołowych zawierających liście mącznicy lekarskiej (w terapiach stanów zapalnych dróg moczowych) nie powinno odbywać się bez nadzoru lekarza, a wyłącznie po konsultacji.

Ze względu na brak badań liście mącznicy nie powinny być stosowane przez kobiety w okresie ciąży oraz karmienia piersią (związki zawarte w surowcu mogą przenikać do mleka matki).

U osób nadwrażliwych mogą wystąpić bóle brzucha, nudności oraz wymioty. Jednocześnie w dawkach zalecanych nie zaobserwowano negatywnych działań na drogi moczowe.

Komisja Europejska zaleca jej stosowanie nie częściej niż 5 razy w roku, natomiast ESCOP (Europejskie Naukowe Stowarzyszenie Fitoterapii) zaleca stosowanie preparatów z mącznicą nie dłużej niż 2 tygodnie.

Stosowanie liścia mącznicy może powodować oliwkowozielone zabarwienie moczu, które jednak ustępuje po odstawieniu surowca i nie ma negatywnego wpływu na układ moczowy.

W przypadku zbyt długiego lub intensywnego stosowania kosmetyków zawierających ekstrakty z mącznicy lekarskiej (zawierające arbutynę i/lub hydrohinon) może wystąpić miejscowe zniszczenie melanocytów, co prowadzi do przebarwienia skóry.