Dziki bez, bez czarny, a może... bzowina czarna?
Dziki bez jest dużym krzewem (rzadziej małym drzewem) pospolicie występującym na terenie całej Polski (porasta nie tylko Europę, ale również inne kontynenty). Jego pierwotny zasięg występowania jest bardzo trudny do ustalenia – to bowiem jedna z najstarszych roślin leczniczych znanych i stosowanych przez człowieka.
Dziki bez – zarówno w odmianie „podstawowej”, jak i w rozmaitych odmianach ozdobnych – spotkać można w przydomowych ogrodach, gdzie wyróżnia go intensywny aromat kwiatów. Natomiast w stanie dzikim spotkać go można: w lasach (szczególnie na obrzeżach, bowiem na stanowiskach zacienionych rośnie słabo), zaroślach, na nieużytkach, hałdach oraz w zaroślach porastających opuszczone siedliska (tzw. roślina ruderalna).
„Dziki bez” jest nazwą potoczną, podobnie jak: „dziki bez czarny”, „bez lekarski” lub „pospolity”, „bzowina czarna”, „gołębia pokrzywa” czy „hyćka”. Prawidłową nazwą jest: „bez czarny” (Sambucus nigra L.).
Najczęściej pozyskuje się:
owoce czarnego bzu (owoce dzikiego bzu; fructus sambuci),
kwiat bzu czarnego (kwiaty dzikiego bzu; flos sambuci),
chociaż surowcem mogą być również liść (folium sambuci) oraz kora bzu czarnego (cortex sambuci).
Przeczytaj również:
Cytryniec chiński – właściwości, działanie, opinie i przeciwwskazania
Dziki bez – właściwości owoców czarnego bzu
Owoce czarnego bzu pozyskuje się wyłącznie, gdy są już w pełni dojrzałe i charakterystycznie czarne oraz szkliste. Najczęściej odpowiednio dojrzałe owoce zbiera się – w zależności od lokalizacji – w końcówce sierpnia lub na początku września. Należy je zbierać w słoneczne dni i suszyć w temperaturze 60–80 stopni Celsjusza, najlepiej w piekarniku. Owoców na świeżo nie należy obskubywać, bowiem doprowadzi to do uszkodzenia surowca. Ścina się cale baldachy, a owoce oddziela dopiero po wysuszeniu.
Owoce dzikiego bzu zawierają: antocyjany, flawonoidy, olejek eteryczny, pektyny oraz garbniki; witaminę C, B2 oraz B9 (kwas foliowy), kwasy organiczne (m.in. cytrynowy) oraz glukozydy cyjanogenne (w tym sambunigrynę).
Owoce dzikiego bzu w postaci naparu mogą być stosowane do płukania jamy ustnej po wyrwaniu zęba lub w stanach zapalnych dziąseł i przyzębia, a także znajdują zastosowanie w terapii:
zaburzeń przemiany materii,
zwiększającej wydzielanie moczu,
gorączki (surowiec działa napotnie),
chorób reumatycznych (owoce wykazują słabe działanie przeciwbólowe oraz działanie przeciwzapalne),
osłabienia odporności (może być składnikiem mieszanek ziołowych stosowanych do leczenia przeziębień).
Uwaga: nie należy spożywać nieprzetworzonych owoców – zarówno niedojrzałe, jak i dojrzałe owoce w stanie surowym nie nadają się do jedzenia – bowiem grozi to zatruciem, natomiast po wysuszeniu surowiec jest już bezpieczny do spożycia.
Przeczytaj również:
Niepokalanek – właściwości, działanie, zastosowanie, wskazania, przeciwwskazania, skutki uboczne
Dziki bez – właściwości kwiatów bzu czarnego
Kwiaty dzikiego bzu zbiera się całymi baldachimami na początku ich kwitnienia. Najczęściej zbiór prowadzony jest w czerwcu, choć termin może się różnić w zależności od regionu. Kwiaty należy rozłożyć cienką warstwą na papierze lub powiesić baldachy na sznurkach. Suszenie powinno się odbywać w przewiewnym i zacienionym miejscu w temperaturze ok. 30 stopni Celsjusza. Po wysuszeniu kwiaty należy oddzielić od szypułek, choć niektórzy specjaliści zalecają też wykorzystywanie całych baldachów.
Kwiaty dzikiego bzu zawierają: flawonoidy (w tym pochodne kwercetyny), triterpeny, fitosterole (w tym kampesterol i stigmasterol), kwasy fenolowe (chlorogenowy, kawowy), olejek eteryczny, śluzy, pektyny oraz związki mineralne.
Właściwości lecznicze kwiatów czarnego bzu mogą być wykorzystane w przypadku:
przeziębienia, grypy oraz stanów zapalnych dróg oddechowych;
gorączki i kaszlu;
stanów zapalnych zatok lub migdałków;
problemów z pękającymi naczynkami krwionośnymi;
miażdżycy oraz zaburzeń metabolicznych.
Jednocześnie odwary z kwiatów bzu czarnego doskonale sprawdzą się: w przemywaniu oczu przy zapaleniu spojówek, płukaniu i przemywania jamy ustnej oraz łagodzeniu chorób skórnych (także w stanach zapalnych i wypryskach skórnych).
Przeczytaj również:
Jeżyny – dlaczego warto je jeść?
Dziki bez – jak zrobić sok i syrop z owoców bzu czarnego?
Sok z owoców czarnego bzu należy przygotowywać wyłącznie z dojrzałych owoców, dlatego po zerwaniu baldachów, umyciu pod bieżącą wodą oraz „obraniu” owoców, warto je przejrzeć i odrzucić te niedojrzałe.
Przepis:
Owoce wsypać do garnka i na każdą 1 szklankę owoców wlać 2 szklanki zimnej wody, doprowadzić do wrzenia i gotować ok. minuty. Dodać kwasek cytrynowy (pół łyżeczki na każde 2 szklanki wody) oraz cukier w proporcji: 1 łyżeczka cukru na 2 szklanki wody. Dokładnie wymieszać i odstawić na 24 godziny.
Następnego dnia miksturę ponownie doprowadzić do wrzenia, odstawić do ostygnięcia i przetrzeć przez sito, starannie odrzucając pestki. Dodać cukier w ilości 1 łyżki stołowej na każdy litr uzyskanego płynu, podgrzać (nie trzeba już doprowadzać do wrzenia) i mieszać, aż cukier się całkowicie rozpuści. Przelać do butelek.
Syrop można przygotować w identyczny sposób. należy jednak zwiększyć ilość dodawanego cukru. Na każdy litr płynu należy dodać 1200 g cukru (600 g pierwszego dnia i 600 g drugiego).
Dziki bez – syrop z kwiatów czarnego bzu
Osoby, które nie mają czasu lub możliwości na przygotowanie soku albo syropu ze świeżych owoców bzu, mogą przygotować syrop z suszonych kwiatów.
Składniki:
250 g suszonych kwiatów (można je bez problemu kupić w aptekach oraz sklepach zielarsko-medycznych),
4 l wody,
4 kg cukru,
10 cytryn.
Przepis:
Kwiaty bzu zalać letnią wodą w podanych proporcjach, doprowadzić do wrzenia i odstawić do przestygnięcia. Przecedzić, mocno odciskając kwiaty, by odzyskać jak najwięcej płynu. Ponownie podgrzać (płyn ma być bardzo gorący, ale nie należy już dopuścić do zagotowania), dodać cukier i dokładnie wymieszać. Dodać sok z cytryn i ponownie wymieszać. Przelać do butelek i mocno zakręcić.
Przeczytaj również:
Morwa biała – właściwości, przeciwwskazania, zastosowanie
Dziki bez – przepis na nalewkę
Aby przygotować nalewkę, potrzebujemy: 1 kg świeżych i dojrzałych owoców czarnego bzu, 1 l spirytusu, 500 ml wody oraz 250 g cukru. Owoce należy oskubać z baldachów, delikatnie przepłukać letnią wodą i włożyć do słoika. Zalać spirytusem, zamknąć słoik i odstawić w ciemne oraz ciepłe miejsce – np. do szafki w kuchni – na miesiąc.
Po tym okresie owoce odcedzić. Wymieszać cukier z ciepłą wodą i po przestudzeniu dolać do nastawu spirytusowego. Dokładnie wymieszać i odstawić na kolejne 10 dni. Dokładnie przefiltrować i przelać do niewielkich butelek na przynajmniej pół roku.
Dziki bez – czy stosowanie bzu czarnego jest bezpieczne?
Dziki bez (bez czarny; Sambucus nigra L.) jest surowcem bardzo bezpiecznym, zalecanym nawet dzieciom oraz kobietom karmiącym. Od wieków stanowi surowiec spożywczy oraz jest znany jako cenna roślina lecznicza. Już w starożytności polecano go do leczenia oparzeń, a w średniowieczu podawano jako środek pobudzający laktację u kobiet karmiących.
Świeże owoce czarnego bzu zawierają jednak sambunigrynę – toksyczny związek z grupy glikozydów cyjanogennych – silnie drażniącą przewód pokarmowy, co prowadzi do mdłości, wymiotów oraz biegunek, a także silnych kurczów i bólu brzucha. Spowodowane jest to rozpadem sambunigryny (oczywiście po spożyciu) do toksycznego cyjanowodoru.
Na szczęście sambunigryna jest wrażliwa na temperaturę, dlatego też rozpada się w procesie suszenia lub innej obróbki termicznej. W związku tym stosowanie herbat na bazie suszonych owoców, syropów lub soków wykonywanych „na gorąco”, pozwala bezpiecznie wykorzystać właściwości lecznicze owoców czarnego bzu zarówno u dorosłych, jak i dzieci.
Sambunigryna znajduje się również w innych surowcach pozyskiwanych z czarnego bzu (liść, kwiat), jednak są one z zasady suszone i przygotowywane na gorąco w formie naparów i odwarów. Najczęstsze ryzyko zatrucia dotyczy więc świeżych owoców lub zrobionego z nich metodą „na zimno” świeżego soku.
