Choroby odkleszczowe
Kleszcze mogą przenosić na człowieka wiele chorób. Dość istotnym faktem jest, iż aktywność kleszczy jest uwarunkowana sezonowo. Zwiększone ryzyko zachorowania na boreliozę i kleszczowe zapalenie mózgu pojawia się w miesiącach wiosennych i letnich, co ma także związek z większą liczbą godzin spędzanych na świeżym powietrzu. Rezerwuarem kleszczy w Polsce jest głównie zwierzyna leśna (sarny, jelenie) oraz gryzonie polne.
W Polsce kleszcze kojarzone są przede wszystkim z zachorowaniami na dwie choroby:
- kleszczowe zapalenie mózgu – jest to choroba wywoływana przez wirus,
- boreliozę (zwaną także krętkowicą odkleszczową lub chorobą z Lyme) – jest to choroba wywoływana przez bakterie.
W innych strefach geograficznych kleszcze mogą przenosić także inne choroby. Najważniejsze z nich to:
- babejoza,
- gorączka plamista Gór Skalistych,
- erlichiozy,
- dur powrotny,
- tularemia,
- kleszczowy paraliż.
Przeczytaj też: Wścieklizna – przyczyny, objawy, leczenie, profilaktyka
Borelioza (krętkowica odkleszczowa)
Borelioza charakteryzuje się wielofazowym przewlekłym przebiegiem, dotyczy wielu narządów i jest wywołana przez krętki Borrelia burgdorferi sensu lato, które przedostają się do skóry żywiciela wraz ze śliną zarażonego nimi kleszcza z rodziny Ixodes ricinus. Wraz z czasem żerowania rośnie ryzyko zakażenia, dlatego najlepiej jest usunąć kleszcza do 72 godzin od chwili ugryzienia.
Należy zwrócić uwagę, że nie każdy kleszcz jest zarażony krętkiem, np. w Polsce współczynnik zakażonych kleszczy wynosi zaledwie kilkanaście procent. Bardziej prawdopodobne jest jednak wystąpienie objawów boreliozy po ukąszeniu kleszcza w przypadku masowych ukąszeń.
Najłatwiej jest zarazić się boreliozą wczesną wiosną (kwiecień, maj) oraz na początku jesieni (wrzesień, październik). Szczególnie podatni na pogryzienie przez kleszcze są pracownicy leśni, myśliwi, żołnierze, grzybiarze, zbieracze jagód czy miłośnicy pieszych wędrówek po łąkach i terenach zalesionych. W Polsce do najbardziej narażonych na zakażenia rejonów należy Podlasie, Warmia oraz Mazury.
Objawy boreliozy
W sporadycznych przypadkach przebieg boreliozy może być bezobjawowy, jednak różnorodność obrazu klinicznego skłania do podziału boreliozy na trzy okresy, w zależności od czasu, jaki upłynął od zarażenia.
W pierwszym okresie boreliozy, który rozpoczyna się po upływie kilku dni lub tygodni, na skórze może pojawić się specyficzny rumień wędrujący. Początkowo ma on postać czerwonej owalnej grudki lub plamki, która powstaje w miejscu ukąszenia przez zarażonego kleszcza. Następnie zmiana zaczyna się powiększać, przyjmuje kształt pierścienia o nieregularnych kształtach, z charakterystycznym przejaśnieniem w środku.
Zobacz też: Ukąszenia przez owady u dzieci – jak postępować?
Co ważne, rumień najczęściej nie boli, ale jest dobrze ocieplony, a jego powstaniu mogą towarzyszyć takie objawy, jak powiększenie okolicznych węzłów chłonnych, niewielka gorączka, osłabienie, złe samopoczucie, bóle głowy i stawów. Rumień najczęściej pojawia się na rękach, nogach lub plecach, czasem jest trudno dostrzegalny w owłosionej skórze głowy. Po upływie 3–4 tygodni zupełnie zanika, pozostawiając po sobie czasem niewielkie przebarwienie lub odbarwienie skóry.
Drugi okres boreliozy jest następstwem rozsiewu krętka drogą naczyń krwionośnych do różnych narządów. Po upływie 3–26 tygodni od chwili zarażenia, dochodzi do pojawienia się burzliwych objawów ogólnych pod postacią:
- osłabienia,
- nietolerancji wysiłku,
- promieniujących bólów mięśniowych i kostno-stawowych.
Pojawiają się one nagle, po kilku godzinach ustępują, a następnie znów się powtarzają. W tym czasie u chorego nie obserwuje się gorączki. Na skórze można wtedy zauważyć małe, dosyć liczne niepowiększające się zmiany rumieniowe.
U niektórych chorych występuje jeszcze inna zmiana skórna charakterystyczna dla boreliozy – chłoniak limfocytarny. Jest to niebolesny sinoczerwony łagodny guzek zapalny o średnicy 1–5 cm, zlokalizowany najczęściej na płatku ucha, brodawce sutkowej czy mosznie. Może być pojedynczy lub mnogi i szybko zanika po zastosowaniu odpowiedniego antybiotyku.
W drugim okresie boreliozy charakterystyczne jest zajęcie układu nerwowego, sercowo-naczyniowego i kostno-szkieletowego. Objawy neurologiczne manifestują się poprzez różnego stopnia neuropatie (bóle korzeniowe, porażenia nerwu twarzowego i innych nerwów czaszkowych) oraz objawy oponowe (np. sztywność karku, bolesność uciskowa gałek ocznych).
Zajęcie przez krętki serca wyraża się w zaburzeniach przewodzenia pod postacią bloku przedsionkowo-komorowego I, II lub III stopnia (badanie EKG). Może również rozwinąć się zapalenie mięśnia sercowego lub osierdzia.
Symptomy drugiego okresu boreliozy ze strony układu szkieletowego przyjmują postać niesymetrycznego zapalenia jednego lub kilku dużych stawów, najczęściej kolanowych, barkowych i biodrowych. Objawy utrzymują się do kilku miesięcy i przebiegają z nawrotami o coraz łagodniejszym przebiegu.
Trzeci okres boreliozy jest późnym stadium choroby, pojawiającym się po kilku lub kilkunastu miesiącach od zarażenia, w którym dolegliwości stawowe i neurologiczne mają charakter przewlekły. Zmiany w narządzie ruchu przyjmują postać pojedynczego lub mnogiego zapalenia dużych stawów, niejednokrotnie przebiegającego z uszkodzeniem powierzchni stawowych i powstaniem nadżerek, które można wykazać w rutynowym badaniu rentgenowskim.
Późny okres boreliozy często współistnieje z przewlekłym zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu. Nierzadko występują tutaj niedowłady spastyczne (z przykurczami mięśni), zaburzenia ze strony zwieraczy, zaburzenia czucia, niezborność czy porażenia nerwu twarzowego i słuchowego. Zajęcie ośrodkowego układu nerwowego w neuroboreliozie może prowadzić nawet do otępienia.
Zmiany oczne ujawniają się pod postacią zapalenia nerwu wzrokowego (ubytki pola widzenia), rogówki, tęczówki czy naczyniówki. Charakterystyczne dla tej fazy choroby przewlekłe zanikowe zapalenie skóry najczęściej lokalizuje się na grzbietowej powierzchni dłoni i kończyn dolnych. Przyjmuje ono postać niebieskawoczerwonego przebarwienia z obrzękiem, które stopniowo prowadzi do ścieńczenia skóry (skóra pergaminowa), aż do jej zaniku włącznie.
Rozpoznanie i leczenie boreliozy
Na obecnym etapie wiedzy medycznej rozpoznanie boreliozy nie jest już zadaniem trudnym dla lekarza, aczkolwiek różnorodność obrazu klinicznego choroby często sprawia trudności w ustaleniu ostatecznej diagnozy.
Niejednokrotnie badania na zakażenie boreliozą należy wykonywać wielokrotnie w określonych odstępach czasu, gdyż istnieje ryzyko zarówno wyników fałszywie dodatnich, jak i fałszywie ujemnych. Najczęstszą metodą diagnostyczną są obecnie testy immunoenzymatyczne metodą ELISA oraz potwierdzające rozpoznanie testy Western blot. Materiałem badanym jest próbka krwi chorego, a swoiste przeciwciała przeciwkrętkowe można już wykryć 6 tygodni od chwili zarażenia.
W przypadku podejrzenia neuroboreliozy badaniu powinno się poddać również płyn mózgowo-rdzeniowy z nakłucia lędźwiowego. Bardziej swoistym, lecz droższym badaniem, jest bezpośrednie wykrywanie materiału genetycznego krętków Borrelia przy wykorzystaniu badania PCR.
Leczenie boreliozy polega na antybiotykoterapii. Szczególnie istotne jest, aby w przypadku wystąpienia rumienia wędrującego, niezależnie od wyniku badania serologicznego, odpowiednio szybko włączyć odpowiednie leki. W przypadku zmian neurologicznych konieczna jest hospitalizacja.
Czytaj również: Choroba kociego pazura – co to jest? Przyczyny, objawy, diagnostyka, leczenie
Kleszczowe zapalenie mózgu
Kleszczowe zapalenie mózgu wywołane jest przez wirusy neurotropowe przenoszone na człowieka przez ślinę żerującego na nim kleszcza. W ciągu 7 dni od ukąszenia przez kleszcza wirus przedostaje się drogą naczyń chłonnych do krwi. Objawy to:
- gorączka (do 38°C),
- zapalenie górnych dróg oddechowych,
- ból głowy, mięśni i stawów,
- nudności i wymioty,
- biegunka.
Po okresie objawów zwiastunowych kleszczowego zapalenia mózgu dochodzi do zajęcia ośrodkowego układu nerwowego – chory prezentuje najczęściej łagodne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie mózgu, móżdżku i rdzenia kręgowego.
W zależności od zajętych struktur mózgowia, pacjent może prezentować różne zespoły neurologiczne – w tym zaburzenia czucia, niedowłady, upośledzenie pamięci, niemożność skupienia uwagi. Rozpoznanie choroby stawia się na podstawie pozytywnego wyniku przeciwciał w surowicy krwi badanego oraz w płynie mózgowo-rdzeniowym. W przeciwieństwie do boreliozy, chorobie można zapobiegać poprzez stosowanie szczepionki na kleszczowe zapalenie mózgu.
Jak zapobiegać chorobom przenoszonym przez kleszcze?
W przypadku kleszczowego zapalenia mózgu możliwe jest stosowanie profilaktyki w postaci szczepionki. Do tej pory nie udało się jednak wynaleźć skutecznie działającej szczepionki przeciwko boreliozie.
Profilaktykę można podzielić na przedekspozycyjną (zapobiegającą ugryzieniu przez potencjalnie zarażonego kleszcza) oraz poekspozycyjną (zapobiegającą rozwojowi choroby po ukąszeniu przez pajęczaka). W pierwszym przypadku niezwykle istotne jest, aby omijać rejony, w których mogą żerować kleszcze, a w przypadku pobytu w tych miejscach, zakładać odzież szczelnie przylegającą do ciała, aby uniemożliwić przedostanie się pasożytów na odsłoniętą skórę.
Zawsze warto dokładnie skontrolować skórę po powrocie z lasu czy łąki, zwłaszcza w okresach wiosennych i jesiennych. W aptekach dostępne są również preparaty przeciwko kleszczom. Konieczne jest stosowanie odpowiedniej techniki pozwalającej skutecznie usunąć kleszcza.
