Botulizm (zatrucie jadem kiełbasianym) – czym jest? Rodzaje i objawy, leczenie

Botulizm – co to jest?

Botulizm to zespół objawów klinicznych występujących w wyniku zatrucia toksyną botulinową, którą wytwarzają bakterie z rodzaju Clostridium. Zatrucie toksyną botulinową bywa także nazywane zatruciem tzw. jadem kiełbasianym. W Polsce – w ciągu ostatnich lat – występuje ono rzadko (ok. 30 przypadków na rok). Dochodzi do niego najczęściej po spożyciu zakażonej żywności – zazwyczaj zepsutych przetworów domowej roboty (jest to tzw. botulizm pokarmowy).

Botulizm – zatrucie jadem kiełbasianym – inne rodzaje

Do botulizmu może jednak dojść nie tylko drogą pokarmową. Do innych możliwych dróg zakażenia zalicza się:

• botulizm przyranny – dochodzi do niego w wyniku zanieczyszczenia rany przetrwalnikami bakterii Clostridium;

• botulizm jatrogenny – może być wywołany zbyt dużą dawką toksyny botulinowej podanej w trakcie np. zabiegu medycyny estetycznej.

Toksyna botulinowa jest neurotoksyną, czyli substancją, która wpływa toksycznie na układ nerwowy – prowadzi do zaburzenia jego funkcjonowania:

• głównym miejscem działania botuliny jest synapsa nerwowo-mięśniowa, czyli miejsce, w którym neuron kontaktuje się z komórką mięśniową;

• botulina blokuje uwalnianie acetylocholiny w synapsie nerwowo-mięśniowej, w wyniku czego dochodzi do porażenia mięśnia;

• jad kiełbasiany upośledza także działanie układu wegetatywnego.

Przeczytaj również:

Strychnina – co to jest? Zastosowanie, zatrucie

W czym się znajduje botulina?

Toksyna botulinowa produkowana jest przez bakterie Clostridium botulinum – wtedy gdy znajdą się one w sprzyjających dla siebie warunkach. Są to przede wszystkim: warunki beztlenowe, o kwaśnym pH, temperaturze pokojowej i niskim stężeniu soli oraz cukru. Te bakterie charakteryzują się również tworzeniem spor, czyli tzw. form przetrwalnych. Powstają one po to, aby przetrwać trudne warunki, np. wysoką temperaturę. Takie przetrwalniki – po znalezieniu się w korzystnych warunkach – zaczynają się przekształcać w aktywne formy bakterii, które następnie produkują botulinę. W związku z tym do botulizmu może dojść również w wyniku spożycia pokarmu zanieczyszczonego sporami. Wtedy botulina jest produkowana w przewodzie pokarmowym i prowadzi do objawów botulizmu.

Najczęstszymi źródłami toksyny botulinowej są:

• nieprawidłowo przyrządzone przetwory domowe (głównie konserwy, weki mięsne, warzywne, sosy, ryby, pasztety), np. o: zbyt małej zawartości soli/cukru, zbyt niskiej temperaturze pasteryzacji, za krótkim czasie pasteryzacji;

• nieprawidłowo przechowywane przetwory domowe, np. w ciepłym miejscu;

• miód, który może zawierać przetrwalniki bakterii Clostridium;

• gleba i woda zanieczyszczone przetrwalnikami.

Bardzo ważne jest odpowiednie przechowywanie i przygotowywanie przetworów:

• pasteryzacja przez minimum 30 min w temperaturze ponad 116°C;

• odpowiednia konserwacja poprzez zastosowanie dużej ilości soli, cukru lub marynowanie;

• przechowywanie produktów w chłodnym miejscu.

Należy również unikać spożywania podejrzanych produktów:

• zamkniętych w pojemnikach z wypukłym wieczkiem,

• z pęcherzykami gazu wydzielającymi się po otwarciu słoika/konserwy.

Przetrwalniki Clostridium botulinum mogą też występować w przewodzie pokarmowym zwierząt.

Przeczytaj również:

Zatrucie grzybami – objawy i leczenie

Czym jest botulizm niemowlęcy?

Botulizm niemowlęcy to jedna z najcięższych postaci botulizmu. Najczęściej dotyczy niemowląt w wieku 3–5 miesięcy, gdyż wtedy to często dochodzi do zaburzeń w mikrobiocie jelitowej dziecka, spowodowanych rozszerzaniem diety i zaprzestaniem karmienia piersią. Botulizm niemowląt jest wywołany przez dostanie się do organizmu toksyny botulinowej – w wyniku spożycia zarodników C. botulinum. Za najczęstsze i główne źródło zakażenia uważa się miód, w którym mogą być obecne przetrwalniki. Z tego względu nie wolno podawać miodu dziecku poniżej 1. roku życia. Źródłem przetrwalników mogą być też produkty żywnościowe dla niemowląt, a także gleba i woda. Przetrwalniki po przedostaniu się do przewodu pokarmowego przekształcają się w aktywne bakterie, które kolonizują przewód pokarmowy dziecka i wytwarzają jad kiełbasiany.  

Botulizm niemowlęcy – objawy zatrucia:

• przedłużające się zaparcia,

• osłabienie,

• apatia,

• niechęć do jedzenia,

• obniżeniem napięcia mięśniowego – dziecko „przelewa się przez ręce”,

• zaburzenia oddychania.

Przeczytaj również:

Zatrucie glikozydami naparstnicy - objawy i leczenie

Zatrucie jadem kiełbasianym – objawy

Bez względu na drogę zakażenia – zatrucie jadem kiełbasianym charakteryzuje się tymi samymi objawami – są to zarówno objawy neurologiczne (np. dochodzi do porażenia nerwów czaszkowych), jak i typowe dla zatrucia pokarmowego. Pojawiają się one nagle i są to:

• wiotkie porażenie mięśni – jest ono symetryczne i postępuje od góry do dołu, objawia się osłabieniem: mięśni twarzy, mięśni kończyn górnych, mięśni kończyn dolnych;

• zaburzenia wzroku – zaburzenia ostrości widzenia, podwójne widzenie, opadanie powiek, zez, oczopląs;

• zaburzenia połykania – trudności z połykaniem, ból;

• zaburzenia mowy, osłabienie głosu;

• zaburzenia widzenia;

• suchość w ustach;

• zaparcia (rzadziej biegunki);

• ból brzucha;

• zaburzenia równowagi.

Charakterystyczne jest też pojawienie się niewydolności oddechowej oraz to, że występują zaburzenia świadomości.

W botulizmie nie występują zaburzenia czucia i gorączka. Ich obecność może świadczyć o innej chorobie, np. o zakażeniu ośrodkowego układu nerwowego.

Przeczytaj również:

Zatrucie lekami i środkami chemicznymi u dziecka

Rozpoznanie botulizmu

Podejrzenie zatrucia jadem kiełbasianym rodzi się na podstawie charakterystycznych objawów oraz wywiadu dotyczącego innych osób spożywających podejrzany produkt. W celu potwierdzenia diagnozy należy wykryć obecność toksyny botulinowej w surowicy krwi, stolcu oraz treści żołądkowej lub ewentualnie w produkcie spożywczym podejrzanym o bycie źródłem zatrucia.

Przebieg zatrucia jadem kiełbasianym

Należy pamiętać, że botulizm to stan zagrożenia życia i nieleczony może doprowadzić do śmierci. Jeśli podejrzewasz u siebie zatrucie jadem kiełbasianym, należy niezwłocznie udać się do lekarza, gdyż w ciągu kilku/kilkunastu godzin może dojść do porażenia mięśni oddechowych i śmierci w wyniku zaburzeń oddychania. Bez leczenia śmiertelność wynosi około 30%. Ponieważ leczenie znacznie zmniejsza śmiertelność, przy podejrzeniu zatrucia jadem kiełbasianym należy natychmiast udać się do szpitala.

Botulizm – leczenie

Na czym polega leczenie botulizmu? Konieczne są:

• najszybsze podanie antytoksyny botulinowej (domięśniowe) – im wcześniej zostanie podana, tym większe szanse na wyzdrowienie; zmniejsza też ryzyko trwałego uszkodzenia nerwów;

• eliminacja toksyny botulinowej z przewodu pokarmowego poprzez: płukanie żołądka, środki przeczyszczające, głęboką lewatywę;

• zastosowanie wentylacji mechanicznej (respirator) przy dużych problemach z oddychaniem;

• antybiotykoterapia w przypadku botulizmu przyrannego.

W większości przypadków powrót do zdrowia trwa od kilku tygodni do kilku miesięcy. Osłabienie mięśni i duszność mogą utrzymywać się nawet do kilku lat, dlatego też bardzo ważna jest rehabilitacja, która pomaga w powrocie do pełnej sprawności.

Oddzielną kwestię stanowią przypadki osób, które spożywały produkty będące przyczyną zatrucia u innych, ale same nie doświadczyły objawów. W takich sytuacjach stosuje się leczenie profilaktyczne. Z reguły podaje się surowicę, tym razem domięśniowo, w dawce równej połowie dawki leczniczej. Jeżeli nie udało się ustalić typu toksyny, podaje się połowy dawek trzech surowic. Niekiedy, w ciężkich przypadkach zatruć, w celu uniknięcia powikłań stosuje się również odpowiednio dobraną antybiotykoterapię.

Zatrucie jadem kiełbasianym – opinia specjalisty