Krowiak podwinięty to słabo kojarzona nazwa popularnego grzyba – o kapeluszu z silnie podwiniętym brzegiem – znanego szerzej jako olszówka. Jeszcze do niedawna powszechnie uważany był za grzyb jadalny. Obecnie traktowany i opisywany jest jako grzyb trujący. Jak wygląda ta kwestia w rzeczywistości? Czy krowiak podwinięty to jadalny czy trujący grzyb? Czy jego zjedzenie może być groźne dla życia? Co to znaczy krowiak podwinięty? Jak wygląda grzyb krowiak podwinięty?
Krowiak podwinięty (olszówka) – czy jest jadalny, objawy zatrucia
Spis treści
Krowiak podwinięty – świnka, olszówka, a może krówka?
Krowiak podwinięty (Paxillus involutus (Batsch) Fr.) jest gatunkiem grzyba z rodziny krowiakowatych (Paxillaceae), należących do rzędu borowikowców (Boletales). Jest to rodzina grzybów kapeluszowych, żyjących w częściowej symbiozie z innymi roślinami (tzw. mykoryza częściowa).
Nazwę „krowiak podwinięty” nadała profesor Uniwersytetu Warszawskiego Alina Urszula Skirgiełło, nazywana często nestorką mykologii polskiej (autorka publikacji z zakresu mykologii i monografii grzybów, założycielka pisma „Acta Mycologica”).
Natomiast powszechnie znana jest nazwa „olszówka”, odnosząca się do najczęstszego miejsca występowania – pod drzewami olchy (popularnie: olszy). Nie jest to jednak jedyna nazwa obiegowa. Władysław Wojewoda w „Krytycznej liście wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych Polski” odnotował występowanie w literaturze przedmiotu takie nazwy, jak:
- bydlęca gęba,
- gwożdziak podwinięty,
- krowia gęba,
- krowia warga,
- krówka,
- olszówka,
- pieczeń,
- świnka pospolita,
- tłuszcz,
- tłustocha.
Ponadto w atlasach i leksykonach grzybów można spotkać liczne nazwy regionalne, jak:
- krowiak,
- krowa albo krówka,
- olszówka lub olchówka,
- podolszówka,
- świnka.
Różnorodność nazw występuje również w języku łacińskim. Międzynarodowy projekt Index Fungorum, w ramach którego podjęto próbę zindeksowania wszystkich nazw systematycznych w obrębie królestwa grzybów, wymienia aż 17 synonimów (nazw lub określeń równoznacznych) dla Paxillus involutus (Batsch) Fr.
Krowiak podwinięty – jak rozpoznać?
Krowiak podwinięty jest popularnym grzybem owocnikującym od lipca do nawet pierwszych tygodni listopada, którego najczęściej spotkać można w wilgotnych lasach liściastych pod olchami (olszami, stąd nazwa zwyczajowa „olszówka”) oraz brzozami.
Średnica owocników może dochodzić do 13 centymetrów, a ich bardzo charakterystyczną cechą są wyraźnie podwinięte brzegi owocnika (stąd drugi człon nazwy: „podwinięty”). Przy suchej pogodzie kapelusz również jest suchy (oraz błyszczący), natomiast wilgotny staje się śliski. Trzon grzyba jest krótki – ma od 3 do maksymalnie 8 centymetrów długości.
Kapelusz może przybierać różne barwy: żółto-, czerwono- lub beżowobrązową oraz szarobrunatną, oliwkową, żółtoczerwoną, a nawet płową. Początkowo wypukły, jednak w trakcie dojrzewania staje się płaski, a ostatecznie wklęsły. Pod spodem znajdują się gęsto ułożone beżowobrązowe blaszki, które można bez problemu oderwać od kapelusza.
Miąższ jest koloru żółtego, żółtobiałego lub lekko brązowego, przy czym po uszkodzeniu grzyba przyjmuje barwę brunatną lub czerwonobrązową. W smaku jest łagodnie kwaśny z delikatną nutą korzenną (orzechową). Generalnie smak jest przyjemny, co przeczy obiegowym opiniom, że grzyby trujące są gorzkie i niesmaczne. Również zapach jest delikatny.
Krowiak podwinięty – objawy zatrucia
Krowiak podwinięty, ze względu na powszechność występowania, łatwość rozpoznania oraz przekonanie o bezpieczeństwie spożywania, był chętnie zbierany przez grzybiarzy i zaliczany w literaturze do grzybów jadalnych. Jednocześnie już w latach 50. eksperci informowali o potencjalnym ryzyku zatrucia z powodu substancji chemicznych zawartych w olszówkach.
Generalnie jednak dominowało przekonanie, że można zniwelować te toksyczne właściwości grzyba poprzez jego gotowanie (niektórzy grzybiarze zalecali gotowanie kilkukrotne).
Jednak z czasem zaczęły narastać doniesienia o trujących właściwościach olszówki. Jak wynikało z badań statystycznych, najczęściej do zatruć przyczyniało się spożywanie takich gatunków grzybów, jak:
- piestrzenica kasztanowata (często mylona z smardzem),
- muchomor sromotnikowy,
- krowiak podwinięty.
Nadal jednak w literaturze – w tym atlasach dla grzybiarzy – dominowały informacje o toksycznym działaniu jedynie surowego grzyba (tzw. warunkowo jadalny), choć pojawiały się już wówczas doniesienia o osobniczej wrażliwości na toksyny grzyba. W ostatnich latach olszówka traktowana jest już jednoznacznie jako gatunek trujący.
Po spożyciu krowiaka podwiniętego objawy zatrucia pojawiają się z różnym opóźnieniem, jednak na ogół jest to okres kilku (czasem kilkunastu) godzin. Początkowo występują: bóle brzucha, nudności, wymioty, zawroty i bóle głowy. Z czasem mogą pojawić się: ślinotok, pocenie, zwężenie źrenic, dreszcze, a nawet spowolnienie akcji serca.
Ponadto badania wykazały, że związki toksyczne krowiaka podwiniętego (szczególnie inwolutyna, charakterystyczna dla grzybów z rodzaju krowiak – Paxillus) mają zdolność do kumulowania w organizmie, a toksyczne objawy zatrucia mogą – w przypadkach osobniczych – nastąpić dopiero po kilkukrotnym jego zjedzeniu (stąd prawdopodobnie opinie o braku toksyczności olszówki). Zatrucie kumulacyjne powoduje wytworzenie przeciwciał atakujących czerwone krwinki, co prowadzi do rozpadu czerwonych ciałek krwi i skutkuje nasiloną anemią. Dodatkowo powstałe kompleksy immunologiczne uszkadzają nerki, powodują stan zapalny błony śluzowej żołądka i jelit oraz mogą wywołać silne reakcje alergiczne.
W literaturze można spotkać opisy śmiertelnych zatruć krowiakiem pospolitym, a eksperci uważają, że szczególnie narażone są dzieci, osoby starsze i z osłabionym układem odpornościowym. Jednocześnie eksperci podkreślają, że po obróbce termicznej ilość toksyn rzeczywiście się zmniejsza, jednak nie zostają one usunięte całkowicie, a grzyb nadal pozostaje toksyczny.
Objawy zatrucia grzybami
Choć potocznie używa się ogólnego określenia „zatrucie grzybami”, to w rzeczywistości pod pojęciem tym kryją się zarówno łagodne dolegliwości ze strony układu pokarmowego (wzdęcia, mdłości), jak i halucynacje czy toksyczne uszkodzenia wątroby.
Dodatkowo specjaliści wyróżniają jako osobną kategorię przypadki zatruć gatunkami jadalnymi na skutek niewłaściwej obróbki (niedogotowania, spożywania na surowo) lub przechowywania oraz kumulacji w owocnikach grzybowych związków toksycznych, jak metale ciężkie czy środki ochrony roślin.
Niekiedy stosuje się podział zatruć w oparciu o mechanizm działania toksyn zawartych w grzybach. Wyróżnia się więc zatrucia:
- gastryczne – pojawiają się stosunkowo szybko po konsumpcji i charakteryzują się średnim lub silnym stopniem nasilenia, a objawami są: bóle brzucha, kurcze jelit, nudności, wymioty oraz biegunka;
- cytotropowe (groźne dla życia o ciężkim przebiegu) – powodujące trwałe uszkodzenie narządów wewnętrznych (najczęściej wątroby), co w dużej mierze spowodowane jest m.in. długim okresem, jaki upływa od spożycia grzybów do wystąpienia pierwszych objawów. Znanym grzybem wywołującym ten typ zatruć jest muchomor zielonawy, zwany sromotnikowym – Amanita phalloides;
- neurotropowe, czyli oddziałujące na układ nerwowy. Objawy pojawiają się szybko (do 2 godzin), a mogę nimi być, m.in. nadmierne pobudzenie oraz omamy (halucynacje).
Należy przy tym podkreślić, że zatrucia poszczególnymi grzybami mogą być w dużej części zależne od różnych czynników indywidualnych, np. wrażliwości na toksynę, a nawet zaburzenia wchłaniania. Stąd nigdy nie należy polegać na obiegowych opiniach ( „jadłem, nic mi nie było”), szczególnie zamieszczanych anonimowo w mediach społecznościowych.
Jeśli w specjalistycznej literaturze dany gatunek grzyba uznany jest za niejadalny (trujący), należy zrezygnować z jego pozyskiwania, nawet jeśli w obiegowej opinii uznawany jest za jadalny. Przykładem takiego gatunku jest właśnie krowiak podwinięty.
Krowiak podwinięty – postępowanie w przypadku zatrucia
Obecnie rośnie świadomość toksycznych właściwości olszówki, jednak nadal dochodzi do zatruć, m.in. w wyniku pomylenia z rydzem jadalnym. Oba gatunki mają krótki trzon, wklęsły kapelusz z podwiniętymi brzegami oraz zbliżoną kolorystykę, jednak rydz wydziela pomarańczowe mleczko, zieleniejące po uszkodzeniu struktury grzyba. Jednak dla pewności najlepiej zrezygnować ze zbioru lub zanieść grzyby do stacji sanitarno-epidemiologicznej, w celu rozpoznania poszczególnych egzemplarzy przez grzyboznawcę.
Ponieważ nie istnieje specyficzna odtrutka na toksyny krowiaka, w przypadku gdy pojawią się podejrzane objawy po spożyciu potrawy zawierającej grzyby, należy:
- natychmiast powiadomić pogotowie, dzwoniąc na numer 112. Bardzo niebezpieczne jest odwlekanie tej decyzji („a może przejdzie”), gdyż zwiększa ryzyko dalszego wchłaniania toksyn i pogorszenia stanu chorego;
- nie wolno podawać żadnych leków oraz mleka (tłuszcz ułatwia wchłanianie toksyn) i alkoholu (może uaktywniać toksyny i nasilać objawy);
- spróbować wymusić wymioty podając wodę. Nie wolno tego robić u osoby nieprzytomnej;
- zachować resztki spożytego jedzenia lub wymiotów;
- jeśli zatruta osoba jest nieprzytomna, należy pomóc lekarzowi w przeprowadzeniu wywiadu lekarskiego, odpowiadając na pytania o rodzaj i czas spożytych grzybów.
Bibliografia
W Wylecz.to opieramy się na EBM (Evidence Based Medicine) – medycynie opartej na faktach i wiarygodnych źródłach. Dowiedz się więcej o tym, jak dbamy o jakość naszych treści.
- Adamiak W., Olszówka truje z opóźnieniem, Wieści z lasu. Dodatek Specjalny Nadleśnictwa Jarocin., w: Gazeta Jarocińska, 2021.
- Bielawska K., Bezpieczne grzybobranie, Warszawa: Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, 2018.
- Gerhardt E., Grzyby. Wielki ilustrowany przewodnik. Warszawa: Oficyna Wydawnicza MULTICO, 2006.
- Grzymała S., Rola grzybów w zatruciach pokarmowych., Roczniki Państwowego Zakładu Higieny, 1958; 9(4).
- Grzymała S., Zatrucia krowiakiem podwiniętym Paxillus involutus (Batsch) Fr.., Roczniki Państwowego Zakładu Higieny, 1958; 9(3).
- Łapiński T. W., Prokopowicz D., Cechy epidemiologiczno-kliniczne zatruć grzybami w regionie północno-wschodnim Polski. Przegląd Epidemiologiczny, 1998: 52(4).
- Marciniak B. i wsp., Zatrucia wybranymi grzybami o działaniu neurotropowym i halucynogennym, Medycyna Pracy 2010; 61(5).
- Orłoś H., Atlas grzybów leśnych, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1967.
- speciesfungorum.org
- Proskura N., Wykorzystanie grzybów wielkoowocnikowych w bioindykacji skażenia środowiska glebowego metalami ciężkimi. Praca doktorska., Szczecin: Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, 2019.
- Staniszewski P., Użytkowanie grzybów leśnych – możliwości i zagrożenia., w: Biblioteczka Leśniczego., Warszawa: Wyd. Świat, Zeszyt 321., 2011.
- Wojewoda W., Przewodnik Grzybiarza., Warszawa: Prószyński i S-ka, 2003.
Opublikowano: 15.05.2024;
Oceń:
0.0
Ten tekst został napisany przez Eksperta, który posiada kierunkowe wykształcenie oraz doświadczenie. Nawiązując współpracę z autorytetami w danej dziedzinie nauki serwis Wylecz.to dba o najwyższą jakość i wiarygodność informacji publikowanych w serwisie. W Wylecz.to opieramy się na EBM (Evidence Based Medicine) – medycynie opartej na faktach i wiarygodnych źródłach.
78
Komentarze i opinie (3)
opublikowany 24.10.2024
opublikowany 25.10.2024
opublikowany 30.10.2024