Ziele świetlika – na co pomaga? Właściwości, skład, wskazania i przeciwwskazania, jak stosować, cena

Świetlik łąkowy – popularnie „lekarski”

Świetlik łąkowy (Euphrasia rostkoviana Hayne) jest gatunkiem zaliczanym obecnie do rodziny zarazowatych (Orobanchaceae Vent., rząd jasnotowców), do których należy prawie 100 rodzajów roślin rosnących na całym świecie (w Polsce występuje około 15), a które wyodrębniono w efekcie badań filogenetycznych. Natomiast w niektórych systematykach zaliczany jest do rodziny trędownikowatych (Scrophulariaceae Juss., również rząd jasnotowców).

W literaturze spotyka się nazwy ludowe świetlika, odnoszące się do jasnych, drobnych kwiatków świetlika, wyróżniających się na tle ciemnozielonych liści. Te nazwy to:

• ptasie oczka,
• świecznik,
• świeczki,
• świtnik,
• złodziej mleczny (od półpasożytniczego charakteru świetlika).

W Rosji i Bułgarii ziele świetlika nosi nazwę „oczanka”, we Francji – Herb a l’ophtalmie, a w języku angielskim – drug eyebright.

Zwyczajowo nazywa się świetlika łąkowego mianem „świetlika lekarskiego”, jednak w rzeczywistości pojęciem „ziela świetlika” określa się obecnie surowiec pochodzący z różnych gatunków, m.in. świetlika łąkowego (Euphrasia rostkoviana Hayne) i świetlika zwartego (Euphrasia curta [Fries] Wettstein). Natomiast samego świetlika lekarskiego (Euphrasia officinalis L.) uważa się obecnie za niewystępującego.

Łacińska nazwa gatunkowa rostkoviana upamiętnia postać mieszkającego przez wiele lat w Szczecinie Friedricha Wilhelma Rostkoviusa, niemieckiego botanika i lekarza.

Rzadki gość w ogrodach

Świetlik łąkowy to roślina jednoroczna, owado- lub samopylna. Jest półpasożytem, co oznacza, że za pomocą specjalnych ssawek korzenie pobierają substancje odżywcze (wodę oraz sole mineralne), wykorzystując korzenie innych roślin (głównie traw). Preferuje wilgotną, lekko bagienną glebę, dlatego w Polsce rośnie powszechnie na łąkach i torfowiskach oraz brzegach lasów.

Świetlika łąkowego najczęściej można spotkać w stanie dzikim, z którego jest pozyskiwany. W ogrodach uprawiany jest niezwykle rzadko, wyłącznie przez hobbystów. Jeśli ktoś zdecyduje się na uprawę, powinien zapewnić świetlikowi stanowisko umiarkowanie wilgotne, lekko kwaśne (choć toleruje spory zakres pH gleby), bogate w azot oraz... słoneczne. Nie trzeba się natomiast martwić o przezimowanie – jest w końcu rośliną jednoroczną.

Nasiona świetlika najlepiej wysiać na końcówce zimy w pomieszczeniu, po wcześniejszym schłodzeniu (najlepiej w lodówce przez około 3 miesiące). Jeśli ktoś pozyska nasiona z dziko rosnących roślin, powinien posiać je już jesienią, ponieważ potrzebują okresu chłodu, aby móc wykiełkować. Glebę przed wysiewem dobrze jest wzbogacić przefermentowanym obornikiem, a w czasie częstych w ostatnich latach suszy należy pamiętać o podlewaniu.

Ziele świetlika – bogaty skład chemiczny

Surowcem jest ziele świetlika, które zbiera się w okresie kwitnienia, jeszcze przed wytworzeniem torebek nasiennych. Należy pozostawić około 1/3 rośliny, aby ta mogła wyprodukować nowe nasiona. Należy uważać, by nie gnieść zbieranego surowca (wówczas ciemnieje i traci wartość).

By uzyskać surowiec jak najwyższej jakości, należy suszyć ziele świetlika w warunkach naturalnych, czyli w zaciemnionym oraz przewiewnym miejscu, w temperaturze nieprzekraczającej 35 stopni Celsjusza (według różnych źródeł również 40, a nawet 50 stopni). Wysuszone ziele należy przechowywać w zamkniętych opakowaniach (np. papierowych torbach), chroniąc od wilgoci, światła oraz wpływu obcych zapachów.

W zielu świetlika wyodrębniono takie substancje czynne, jak:

• irydoidy glikozydowe; m.in. aukubinę, katalpol i eufrozyd,
• flawonole (rutozyd) i flawony (galaktozydy luteoliny, apigeniny oraz chryzoeriolu),
• kwasy fenolowe, w tym kawowy, galusowy i chlorogenowy,
• eukowozyd, beta-sitosterol,
• aminokwasy: glicynę, leucynę walinę,
• garbniki, związki mineralne,
• witaminę C,
• olejek eteryczny.

Właściwości ziela świetlika

Ziele świetlika jest cennym surowcem stosowanym zarówno do celów farmaceutycznych, jak i kosmetycznych. Ze względu na działanie przeciwzapalne, gojące i łagodzące podrażnienia, przetwory ze świetlika wykorzystuje się w:

• łagodnych stanach podrażnienia spojówek,
• stanach zapalnych brzegów powiek, a nawet gałki ocznej,
• dolegliwościach skórnych (wysypki, podrażnienia),
• zespole suchego oka oraz okładach na zmęczone oczy,
• jęczmieniu na powiekach,
• przypadku nadwrażliwości oczu na światło słoneczne,
• łzawieniu oczu (reakcje alergiczne),
• obrzękach powiek,
• podrażnieniu oczu dymem lub pyłem.

Mniej znane jest działanie ziela świetlika po podaniu doustnym roztworów wodnych. Tymczasem wyniki badań wskazują na możliwość regulacji (obniżenia) poziomu glukozy we krwi. Ponadto dzięki zawartości garbników odwary z ziela świetlika po podaniu doustnym wykazują działanie ściągające oraz przeciwzapalne. Pobudza też czynności wydzielnicze żołądka i wątroby.

Ponadto tradycyjnie ziele świetlika stosuje się doustnie w postaci naparów i odwarów w terapiach suchego kaszlu, chrypki, przeziębień, bólów ucha oraz głowy i gorączki.

Ziele świetlika znalazło również zastosowanie w weterynarii – na jego bazie wykonywane są preparaty stosowane w terapii infekcji oczu u zwierząt.

Dostępność ziela świetlika

W sprzedaży dostępne jest sypane ziele świetlika o statusie herbaty, suplementu diety, a nawet produktu leczniczego. Dostępne jest również ziele świetlika fix, czyli w jednorazowych torebkach (saszetkach). W zależności od gramatury lub ilości saszetek, koszt ziela świetlika to od kilku do kilkunastu złotych.

Zarówno w aptekach, jak i sklepach zielarskich dostępne są liczne krople do oczu (o statusie wyrobu medycznego), zawierające ekstrakty ze świetlika o działaniu łagodzącym podrażnienia, nawilżającym i przeciwzapalnym.

Ziele świetlika jest też surowcem chętnie wykorzystywanym w kosmetyce jako surowiec o działaniu tonizującym, kojącym, przeciwbakteryjnym, ściągającym i poprawiającym kondycję skóry. Na rynku dostępne są hydrolaty z ziela świetlika oraz kremy, żele, toniki, mleczka i płyny micelarne na bazie ekstraktów ze świetlika.

Domowe preparaty z ziela świetlika

W warunkach domowych na bazie ziela świetlika (zarówno sypanego, jak i w torebkach) można przygotować łagodzące i przeciwzapalne okłady na oczy i powieki:

• ziele świetlika sypane – 1 łyżkę stołową ziela należy zalać połową szklanki wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na pół godziny, po czym przecedzić, odciskając zioła. Po przestygnięciu (płyn powinien być letni, nigdy gorący!) namaczamy wacik kosmetyczny lub jałową gazę w naparze i przykładamy na powieki kilka razy dziennie na 10–15 minut. Nasączony wacik można również użyć do przemywania brzegów powiek,
• ziele świetlika fix – 2 saszetki zalać 1/3 szklanki wrzącej wody i odstawić do przestygnięcia (identycznie jak w przypadku naparu z ziela sypanego). Teraz wystarczy saszetki odcisnąć i przykładać kilkakrotnie w ciągu dnia na powieki, każdorazowo przez 15 minut.

W przypadku przewlekłych stanów zapalnych powiek oraz reakcji alergicznych warto sięgnąć po odwar z ziela świetlika. W tym celu należy 1 łyżkę stołową ziela zalać 1 szklanką ciepłej wody, doprowadzić do wrzenia i gotować na małym ogniu pod przykryciem przez 3 minuty. Odstawić na kwadrans, przecedzić i po przestygnięciu stosować do okładów za pomocą namoczonego w odwarze wacika (można też zastosować jałową gazę).

Uwaga: do okładów należy zawsze stosować świeżo przygotowany odwar lub napar!

Natomiast napar z ziela świetlika do picia można przygotować zalewając 1 łyżkę ziela świetlika 1 szklanką wrzątku i parząc 20 minut. Pije się 2-3 razy dziennie po pół szklanki przez 2 miesiące.

Ziele świetlika – bezpieczeństwo stosowania i działania niepożądane

Ziele świetlika uważa się za surowiec o bardzo dużym stopniu bezpieczeństwa. W badaniu oceniającym toksyczność ostrą, po podaniu doustnym wyciągu wodnego szczurom nie odnotowano negatywnego wpływu na ich organizmy.

Natomiast bezpieczeństwo stosowania zewnętrznego ziela świetlika nie zostało dokładnie określone. Jednak w oparciu o dane powszechnego stosowania w różnych grupach wiekowych, również i w tym przypadku surowiec uważa się za bezpieczny.

Jedynie w przypadku indywidualnej nietolerancji (co jest możliwe w przypadku każdego surowca) okłady ze świetlika mogą powodować działania niepożądane, takie jak obrzęki powiek czy swędzenie.