Hiperglikemia – objawy, przyczyny, leczenie, postępowanie

Co to jest hiperglikemia?

Hiperglikemia (hyperglycemia) to zwiększone stężenie glukozy we krwi. Stan ten nie jest jednostką chorobową, lecz objawem odzwierciedlającym zaburzenie utrzymania prawidłowego poziomu glukozy. Podwyższone stężenie tego cukru występujące jednorazowo może być niezauważone. Utrzymująca się długotrwale hiperglikemia prowadzi do rozwoju cukrzycy – choroby metabolicznej wymagającej diagnostyki i ciągłego leczenia. Warto zatem być świadomym, że hiperglikemia może prowadzić do wystąpienia wielu groźnych powikłań, zarówno występujących w sposób nagły, jak i będących efektem powolnych, przewlekłych procesów.

Dlaczego dochodzi do hiperglikemii?

Glukoza, jaką otrzymuje organizm wraz z pożywieniem jest transportowana wraz z krwią do każdej komórki ciała. By mogła do niej wniknąć potrzebna jest insulina, która pełni funkcję substancji „otwierającej drzwi” do wnętrza komórki. Jeżeli organizm nie wytwarza dostatecznie dużo insuliny, lub też gdy komórki nie są wrażliwe na jej działanie, nadmiar glukozy „kumuluje się” wywołując objawy hiperglikemii. Gdy glukoza znajdzie się w komórce jest „spalana” wraz z tlenem, dzięki temu mechanizmowi organizm wytwarza energię.

Poziom glukozy we krwi jest ściśle regulowany przez insulinę, a jej wyrzut zależy od przyjmowanych posiłków i poziomu aktywności danej osoby.

Przeczytaj też: Co oznacza wysoki poziom hemoglobiny?

Hiperglikemia a cukrzyca typu 1 i typu 2

Hiperglikemia, czyli podwyższony poziom glukozy we krwi, najczęściej występuje u osób z cukrzycą. Standardowo u zdrowych osób stężenie glukozy we krwi utrzymywane jest na prawidłowym poziomie dzięki insulinie. Gdy dochodzi do wzrostu poziomu glukozy we krwi (np. w efekcie trawienia pokarmów), ilość jej cząsteczek w krwiobiegu jest kontrolowana przez wydzielanie odpowiednich ilości insuliny z komórek beta wysp trzustkowych.

To właśnie dzięki obecności insuliny glukoza krążąca we krwi przedostaje się do wnętrza komórek, będąc dla nich źródłem energii. Nadmiar glukozy jest magazynowany w wątrobie i mięśniach w postaci glikogenu. Jednocześnie wraz ze wzrostem zużycia cząsteczek glukozy maleje jej stężenie we krwi. Wpływa to zwrotnie na zmniejszenie wydzielania insuliny przez komórki trzustki. Jest to naturalny mechanizm kontrolujący poziom glukozy we krwi. U osób z cukrzycą proces ten ulega zaburzeniu. Powodem mogą być:

• w przypadku cukrzycy typu 1 – niedobór insuliny,
• w przypadku cukrzycy typu 2 – znaczna insulinooporność tkanek, wydzielanie zbyt małej ilości insuliny w stosunku do aktualnego poziomu glikemii lub opóźnione wydzielanie insuliny w stosunku do spożytego posiłku.

Jakie są przyczyny hiperglikemii u osób z cukrzycą?

Z punktu widzenia praktycznego jako czynniki wywołujące hiperglikemię u osób z cukrzycą wymienia się:

• wstrzyknięcie zbyt małej dawki insuliny lub połknięcie zbyt małej dawki doustnych leków obniżających glikemię,
• wybór niewłaściwego miejsca do wstrzyknięcia insuliny lub podanie preparatu po upływie jego daty ważności,
• nieprzestrzeganie zaleceń żywieniowych (posiłek obfitujący w węglowodany),
• zbyt małą aktywność fizyczna,
• rozwijającą się infekcję, uraz czy zabieg operacyjny,
• stres (hiperglikemia stresowa),
• przyjęcie niektórych leków, np. syropu przeciwkaszlowego, tabletek do ssania,
• wybrane choroby tarczycy, nadnerczy i przysadki mózgowej.

Jakie choroby wywołują hiperglikemię?

Nie tylko u chorych na cukrzycę stwierdza się bardzo wysokie stężenia glukozy w surowicy. Powikłanie takie obserwowane jest w zespole Cushinga. Jest zespół zaburzeń hormonalnych charakteryzujący się wysokim poziomem hormonów steroidowych, które działają jak kortyzol, który zazwyczaj jest produkowany przez nadnercze. Przyczyny obejmują guzy przysadki mózgowej i nadnerczy, pewne guzy w innych częściach ciała oraz kurację steroidową w przypadkach chorób zapalnych.

Hiperglikemia może być jednym z objawów zapalenia trzustki – trzustka wytwarza insulinę; zapalenie trzustki może być ostre lub przewlekłe.

Wysoki poziom cukry we krwi może wystąpić także w akromegalii w przebiegu której dochodzi do nadmiernego wydzielania hormonu wzrostu. Zaburzenia glikemiczne mogą powodować także leki – diuretyki (leki usuwające wodę z organizmu) i sterydy. Hiperglikemia rozwija się w przebiegu chorób wątroby (np. marskość).

Czytaj również: Japońskie zapalenie mózgu – przyczyny, objawy, leczenie, szczepionka

Jakie są objawy hiperglikemii?

Hiperglikemia występująca incydentalnie lub trwająca krótko zwykle przebiega bezobjawowo, jest niezauważalna dla pacjenta (nie wywołuje bólu ani innych dokuczliwych symptomów). Utrzymujące się podwyższone stężenie glukozy we krwi, nawet nieznacznie ponad normę, lecz trwające długo, prowadzi do wielu niekorzystnych powikłań.

Do niepokojących objawów zalicza się:

• zwiększone pragnienie (polidypsja) – bardzo często jest to pierwszy objaw cukrzycy u dzieci
• wzmożony apetyt,
• częste oddawanie dużych ilości moczu (poliuria),
• zaburzenia widzenia,
• nadmierne zmęczenie, senność,
• uczucie suchości w ustach,
• suchość skóry, nadmierne swędzenie skóry,
• częste infekcje, trudno gojące się rany.

Wśród lekarzy toczy się dyskusja czy można posługiwać się pojęciem hiperglikemia reaktywna (z odbicia). Stan ten opisywany także jako efekt Somogyi ma być wynikiem nocnego niedocukrzenia (poranna hiperglikemia, która poprzedzona jest epizodem nocnej hipoglikemii). Przyczyną tego zjawiska miałoby być przyjmowanie nieodpowiednich dawek insuliny i leków w godzinach wieczornych, bądź ominięcia ostatniego posiłku w ciągu dnia.

Jakie badania wykonać?

W badaniach laboratoryjnych stwierdza się wówczas oczywiście podwyższone stężenie glukozy we krwi ponad normę. Istotne znaczenie diagnostyczne w ocenie przewlekłości hiperglikemii ma test HbA1c. Jest to badanie poziomu hemoglobiny glikowanej (jednej z jej frakcji powstałych w wyniku przemian po połączeniu się z cząsteczką glukozy), niezwykle przydatne do oceny poziomu glukozy we krwi w ciągu ostatnich 120 dni przed wykonaniem testu (czyli w czasie trwania życia erytrocytu). Stężenie hemoglobiny glikowanej w teście HbA1c nie powinno być większe niż 7 proc.

Poziom glukozy we krwi może być zbadany i monitorowany na wiele sposobów, włączając w to:

• badanie poziomu glukozy – badanie krwi, które sprawdza poziom glukozy niezależnie od tego kiedy badana osoba ostatnio jadła,
• badanie poziomu glukozy na czczo – przed badaniem należy zrezygnować całkowicie z jedzenia i picia co pozwala na ustalenie „wyjściowego” poziomu glukozy we krwi przy pomocy badania krwi, jest to najpowszechniejszy sposób rozpoznawania cukrzycy (hiperglikemia na czczo),
• test doustnego obciążenia glukozą – pacjent wypija specjalny roztwór zawierający glukozę; badanie krwi jest dokonywane dwie godziny później w celu sprawdzenia poziomu glukozy,
• badanie hemoglobiny glikowanej – to badanie określa średni poziom glukozy we krwi przez ostatnie trzy miesiące. Badanie hemoglobiny glikowanej jest zazwyczaj używane w celu monitorowania postępów leczenia osoby ze zdiagnozowaną cukrzycą,
• badanie przy użyciu glukometru·– domowe badanie na badanie poziom glukozy – chory na cukrzycę może sprawdzać poziom glukozy w swojej krwi przy pomocy glukometru, kroplę krwi umieszcza się na pasku papieru, który następnie jest wkładany do glukometru.

Jakie mogą być powikłania?

Wartości podwyższone wskazują jednoznacznie na długotrwałą hiperglikemię i nieprawidłową terapię cukrzycy. Istnieje także ich silne powiązanie ze zwiększonym ryzykiem rozwoju powikłań cukrzycy, czyli uszkodzenia naczyń krwionośnych, zarówno drobnych (tzw. mikroangiopatii – uszkodzenia naczyń w skórze, siatkówce – retinopatii czy w nerkach – nefropatii), jak i naczyń o większym świetle (tzw. makroangipatii, czyli miażdżycy tętnic mózgu, serca i kończyn dolnych), a także z rozwojem tzw. neuropatii – uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego, obwodowego i autonomicznego.

Dlaczego hiperglikemia jest niebezpieczna?

Jednym z najgroźniejszych skutków jest kwasica ketonowa, rozwijająca się u osób z cukrzycą (głównie typu 1), która wiąże się nie tylko z wysokim poziomem glukozy we krwi, ale także ze wzrostem rozpadu tłuszczów i produkcją ciał ketonowych. Jest to stan bezpośredniego zagrożenia życia, wymagający udzielenia fachowej pomocy medycznej. W przypadku długo trwającej hiperglikemii, pojawiającej się w trakcie terapii cukrzycy należy w porozumieniu z lekarzem przede wszystkim zmodyfikować zarówno dietę chorego i stopień jego aktywności fizycznej, jak i rozważyć zmianę dawki lub preparatu stosowanej insuliny czy doustnych leków hipoglikemizujących.

Jak się leczy hiperglikemię?

Głównym celem terapii hiperglikemii jest dążenie do zmniejszenia stężenia glukozy we krwi do wartości jak najbardziej zbliżonych do prawidłowych. Przede wszystkim należy ustalić, czy podwyższony poziom glukozy to zjawisko stałe, występujące przez dłuższy czas, czy jest to tylko jednorazowy incydent. Należy przeprowadzić pełną diagnostykę w kierunku wykluczenia cukrzycy, a w przypadku osób z już rozpoznaną cukrzycą dokonać weryfikacji prowadzonej terapii. Należy pamiętać, że hiperglikemia może prowadzić do niekorzystnych powikłań, zarówno ostrych, jak i przewlekłych.

Leczenie hiperglikemii zależy od rodzaju cukrzycy. Na przykład cukrzyca typu 2 może być kontrolowana przy pomocy diety lub leków hipoglikemizujących (obniżających poziom glukozy w surowicy). W bardziej zaawansowanych stadiach choroby do leczenia może być włączona insulina.

Cukrzyca typu 1 wymaga regularnych zastrzyków z insuliny. Cukrzyca ciężarnych zazwyczaj mija tuż po porodzie, kiedy hormony ciążowe nie są już obecne w ciele matki.

Hiperglikemia – pierwsza pomoc

W przypadku hiperglikemii (czyli podwyższonego stężenia glukozy we krwi) niezwykle istotne jest szybkie udzielenie pomocy osobie chorej, przy jednoczesnym zadbaniu zarówno o jej, jak i własne bezpieczeństwo.

W pierwszej kolejności (gdy chory jest jeszcze przytomny i możemy nawiązać z nim kontakt) należy wypytać czy nie ma on zdiagnozowanej cukrzycy. Incydenty hiperglikemii często pojawiaja się w następstwie nieprawidłowego postępowania diabetyka (np. pominięcia dawki lub przyjęcia zbyt małej dawki insuliny, nieprzestrzegania zaleceń dietetycznych czy w skutek rozwijającej się nagłej choroby np. infekcji, zawału serca). Coraz częściej diabetycy, świadomi możliwości wystąpienia objawów związanych z zaburzeniami glikemii, noszą na dłoni opaskę informującą o cukrzycy lub mają taką informację przyszytą np. po wewnętrznej stronie kurtki lub umieszczoną w portfelu obok dowodu osobistego. Stanowi to ważną informację dla służb medycznych i gwarantuje prawidłowe postępowanie.

Gdy chory potwierdza, iż jest diabetykiem i odczuwa nieprzyjemne dolegliwości związane ze wzrostem glikemii, należy niezwłocznie wezwać na pomoc zespół pogotowia ratunkowego przekazując dyspozytorowi uzyskane informacje na temat cukrzycy i aktualnego stanu pacjenta.

Jeśli zaburzenia glikemii wynikają z pominięcia dawki insuliny przez chorego i jest on przytomny i w kontakcie z nami, można po dokonaniu pomiaru glikemii glukometrem (jeśli jest to oczywiście możliwe) dopuszcza się wstrzyknięcie pominiętej dawki insuliny.

Choremu przytomnemu zaleca się podanie do picia niegazowanej wody mineralnej oraz stałe monitorowanie jego stanu, zwłaszcza oddechu, do momentu przyjazdu służb medycznych. Należy być przygotowanym do konieczności rozpoczęcia akcji resuscytacyjnej w przypadku zatrzymania oddechu.

Jeśli w skutek hiperglikemii mamy do czynienia z pacjentem już nieprzytomnym to należy w pierwszej kolejności jak najszybciej ocenić jego stan, zwłaszcza obecność oddechu. Jeśli chory oddycha, należy ułożyć go w pozycji bezpiecznej i okryć go w celu uniknięcia wychłodzenia (np. bluzą czy płaszczem), jednocześnie monitorować jego oddech aż do przyjazdu zespołu karetki pogotowia.

Po zawiadomieniu służb medycznych, u pacjenta nieprzytomnego bez własnego oddechu należy niezwłocznie rozpocząć akcję resuscytacyjną i kontynuować ją do momentu przywrócenia oddechu własnego pacjenta lub do czasu zjawienia się wykwalifikowanego personelu medycznego.