Co na odporność u dziecka – leki, suplementy, dieta, ćwiczenia

Dlaczego dzieci są mniej odporne niż dorośli?

Dzieci z reguły chorują częściej niż dorośli. Dotyczy to przede wszystkim dzieci do 6. roku życia, zwłaszcza tych, które uczęszczają do żłobków i przedszkoli. Niska odporność u dzieci jest spowodowana tym, że układ immunologiczny, który kształtuje się stopniowo, nie jest jeszcze w pełni dojrzały i zdolny do obrony przed drobnoustrojami.

Dodatkowo, dzieci które mają często kontakt z rówieśnikami (zwłaszcza w dużych skupiskach ludzi, do jakich należą żłobki i przedszkola), są narażone na częstą ekspozycję na wirusy i bakterie, w związku z czym chorują stosunkowo często.

Rozwój układu odpornościowego u dziecka – co warto wiedzieć

Układ odpornościowy dziecka rozwija się dynamicznie od momentu narodzin. Na początku dominuje odporność wrodzona – barierowa (skóra, błony śluzowe) oraz wrodzone komórki odpornościowe (makrofagi, neutrofile, komórki NK), które reagują szybko na patogeny, choć mniej specyficznie.

Z czasem rozwijają się elementy odporności adaptacyjnej (limfocyty B i T) – uczą się rozpoznawać konkretne antygeny, wytwarzają przeciwciała i tworzą pamięć immunologiczną.

W świetle najnowszych badań, dziecięcy układ odpornościowy nie jest po prostu „słabszy” niż u dorosłych – raczej działa według innej regulacji, dostosowanej do warunków noworodkowych i wczesnodziecięcych (np. tolerancja immunologiczna, ograniczona odpowiedź zapalna).

W pierwszych miesiącach życia wpływ na rozwój odporności mają czynniki środowiskowe, w tym kolonizacja mikroflory jelitowej – mikrobiota „uczy” układ immunologiczny, jak rozpoznawać mniej szkodliwe bodźce i kiedy reagować agresywnie.

Przeczytaj również:

Kalendarz szczepień dziecka - jakie szczepienia należy wykonać?

Mikrobiota jelitowa i żywienie – kluczowe czynniki modulujące odporność

Coraz więcej dowodów wskazuje, że mikrobiota jelitowa u dzieci pełni rolę „edukatora” układu odpornościowego. Różnorodność i stabilność flory jelitowej sprzyjają prawidłowej immunoregulacji, natomiast zaburzenia dysbiozy mogą sprzyjać stanom zapalnym i alergiom.

Dieta bogata w warzywa, owoce, fermentowane produkty mleczne (np. jogurty, kefiry) oraz minimalna ilość wysoko przetworzonych cukrów sprzyjają mikrobiocie przyjaznej dla organizmu i wspierają produkcję krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych (SCFA), które mają działanie immunomodulacyjne.

W literaturze pojawia się także koncepcja „hipotezy higienicznej / hipotezy bioróżnorodności” – wskazuje się, że kontakt dzieci z naturalnym środowiskiem (gleba, roślinność, zwierzęta domowe) sprzyja ekspozycji na różnorodne mikroorganizmy, co może wspomagać edukację układu odpornościowego i zmniejszać ryzyko alergii.

Szczepienia i ich wpływ na odporność dzieci

Powszechne szczepienia dzieci pozwalają skutecznie redukować zachorowalność na choroby zakaźne. W USA program szczepień dla dzieci w wieku do 10 lat obejmuje 14 chorób zakaźnych, co przekłada się na miliony przypadków zapobieganych każdego roku.

W badaniach populacyjnych wykazano, że szczepienia zmniejszają liczbę hospitalizacji, powikłań i zgony z powodu chorób zakaźnych, co pośrednio wspiera odporność populacyjną i ogranicza rozprzestrzenianie się patogenów.

Ponadto, efekt tzw. odporności stadnej („herd immunity”) chroni także te dzieci, które z różnych powodów nie mogą być zaszczepione.

Zdrowy styl życia, czyli jaki? Jak zadbać o odporność u dzieci na co dzień?

Silna odporność dla dzieci ma kluczowe znaczenie, jeśli chodzi o to, by infekcje zdarzały się jak najrzadziej i przechodziły możliwie szybko. Najlepiej bez konieczności stosowania antybiotyków, które mogą wyjaławiać florę bakteryjną. Jak starać się o wzmocnienie organizmu domowymi sposobami?

Przeczytaj również:

Antybiotyki – rodzaje, jak działają, skutki uboczne

Aktywność fizyczna

Regularna aktywność fizyczna ma na celu wzmocnienie odporności. Przypuszcza się, że efekt immunomodulacyjny następuje, m.in. poprzez:

• zwiększenie liczby i aktywności makrofagów;
• zwiększenie aktywności limfocytów Th;
• wzrost stężenia we krwi przeciwciał IgG i IgM;
• zwiększoną produkcję wybranych interleukin oraz interferonu gamma.

Pytanie: ile aktywności fizycznej wzmocni układ immunologiczny, a kiedy aktywność fizyczna będzie już zbyt wysoka? Warto się kierować w tym zakresie zaleceniami WHO, która dla dzieci w wieku 5–17 lat rekomenduje minimum 60 min aerobowego wysiłku dziennie o natężeniu umiarkowanym lub znacznym. Oczywiście takie zajęcia w wieku przedszkolnym bardziej będą przypominały gry i zabawy niż klasyczny trening.

Jak sen i wypoczynek wpływa na organizm dziecka?

Elementem zdrowego trybu życia jest też odpowiednia ilość snu. W Stanach Zjednoczonych i Kanadzie rekomenduje się 14 godzin snu (dla małych dzieci) i od 8 do 10 godzin (dla nastolatków). Odpowiednio długi i głęboki sen odgrywa kluczową rolę w regulacji układu odpornościowego, hormonalnego i nerwowego. Skraca czas infekcji oraz integruje pamięć i pozytywnie wpływa na procesy poznawcze.

Obniżona odporność dziecka bywa przyczyną przewlekle podwyższonego poziomu kortyzolu, co może wystąpić m.in. u osób, które zbyt mocno skracają czas wypoczynku.

Aby dbać o układ immunologiczny, warto zwracać uwagę, aby dziecko wychowywało się w czystym środowisku, gdzie nie występuje np. dym papierosowy bogaty w substancje o działaniu kancerogennym. Długotrwały stres związany np. z nauką warto skonsultować z psychologiem, który wskaże skuteczne sposoby relaksacji.

Przeczytaj również:

Broncho-Vaxom – działanie, wskazania, dawkowanie, recepta

Zbilansowana dieta w służbie odporności dzieci

W celu wzmocnienia odporności należy zadbać także o zdrową i zbilansowaną dietę. Powinna ona się składać z nieprzetworzonych produktów spożywczych, które dostarczą niezbędnych składników odżywczych, w tym witamin i minerałów. W jadłospisie muszą się znaleźć, m.in.:

• produkty pełnoziarniste będące źródłem węglowodanów złożonych, magnezu, błonnika i witamin z grupy B;
• jogurty naturalne bogate w probiotyki;
• tłuste ryby morskie dostarczające niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe przyczyniające się do sprawnej pracy mózgu;
• owoce i warzywa bogate w witaminy oraz przeciwutleniacze usprawniające redukowanie wolnych form tlenu.

Trzeba jednak pamiętać, że zbilansowana dieta to nie wszystko. Liczą się także: regularność posiłków, dbanie o nawodnienie organizmu oraz unikanie żywności przetworzonej – bogatej w konserwanty.

Przeczytaj również:

Ból gardła u dziecka – przyczyny, leczenie, domowe sposoby, co podać

Suplementy diety i leki na wsparcie układu odpornościowego

Suplementy diety uzupełniają brakujące składniki odżywcze, których nie udało się dostarczyć wraz z dietą. Ich zadaniem nie jest profilaktyka zdrowotna, ani tym bardziej zastąpienie naturalnej żywności. Mogą być podawane np. w okresie zwiększonego obciążenia organizmu nauką, ćwiczeniami fizycznymi lub w czasie wzmożonej zachorowalności na przeziębienia.

Suplementy mogą przyjmować już małe dzieci zaraz po urodzeniu. Pod warunkiem, że nie występują żadne przeciwwskazania, np. w postaci alergii. Jakie preparaty można rozważyć, aby wzmocnić układ odpornościowy latorośli? Przede wszystkim będą to:

• Witamina D – receptory witaminy D są obecnie m.in. w limfocytach T i B oraz makrofagach. Dlatego witamina D wpływa na prawidłowe funkcjonowanie układu immunologicznego. Tutaj warto polecić tran – dostępny jest w kapsułkach, a także w postaci zawiesiny do picia. Tran dla dzieci ma przyjemny smak. Olej z wątroby morskich ryb bogaty jest nie tylko we wspomnianą witaminę D. To też źródło witaminy A. Zawiera także kwasy tłuszczowe omega-3. Tran wspomaga prawidłowe funkcjonowanie układu odpornościowego.
• Wyciąg z czarnego bzu – przypuszcza się, że na układ odpornościowy wpływają, m.in.: polifenole, flawonoidy oraz garbniki. Czarny bez działa też: napotnie, wykrztuśnie i przeciwzapalnie, skracając czas infekcji.
• Preparaty na odporność z witaminą C – witamina C jest wręcz „legendarnym” środkiem w walce z przeziębieniem. Choć brakuje dowodów na to, że rzeczywiście wpływa na wzmocnienie odporności dziecka, działa jako silny przeciwutleniacz, przyspieszając usuwanie wolnych rodników z organizmu, co może skracać czas występowania stanu zapalnego.
• Beta-glukan – przyczynia się do zwiększenia aktywności makrofagów, wykazuje działanie przeciwzapalne oraz usprawnia usuwanie z organizmu wolnych form tlenu.
• Probiotyki to tzw. dobre bakterie – drobnoustroje wchodzące w skład flory fizjologicznej przewodu pokarmowego, która bierze udział m.in. w ochronie organizmu przed patogennymi mikroorganizmami. Podawanie probiotyków jest szczególnie ważne w jako osłona w trakcie i po antybiotykoterapii. U dziewczynek i dojrzewających młodych kobiet probiotyki chronią przed rozwojem infekcji intymnych.

Ważne jest, aby suplement diety bazował na naturalnych składnikach. Nie powinno być w nim dodatku cukru lub szkodliwych konserwantów. W praktyce często okazuje się, że nie jest tak łatwo wybrać odpowiedni preparat.

Przeczytaj również:

Kaszel u niemowlaka – mokry, suchy, co podać dziecku

Leki wzmacniające układ immunologiczny

Leki na odporność – w przeciwieństwie do suplementów – nie mają na celu uzupełniania niedoborów związków odżywczych, ale raczej wykazują działanie terapeutyczne. Nie zawsze muszą być to leki na receptę. Wiele produktów jest dostępnych w każdej aptece jako tzw. OTC. Warto sięgnąć po preparaty naturalne zawierające, np.:

• wyciągi ziołowe z ekstraktami: ze skrzypu, z krwawnika, rumianku czy mniszka lekarskiego;
• wyciąg z aloesu drzewiastego;
• wyciąg z jeżówki purpurowej lub żywotnika zachodniego.

O odporność dziecka należy dbać przez cały rok i na wiele sposobów. Proste kroki sprawią, że maluch będzie chorował rzadziej, a infekcje miną szybciej.

Najczęściej zadawane pytania 

1. Od jakiego wieku rozwija się odporność u dziecka?

Układ odpornościowy zaczyna rozwijać się już w życiu płodowym, ale pełną dojrzałość osiąga dopiero około 10.–12. roku życia. W pierwszych latach życia odporność jest kształtowana przez kontakt z mikroorganizmami, szczepienia, sposób żywienia i środowisko. Dzieci, które mają kontakt z rówieśnikami, zwierzętami i przebywają na świeżym powietrzu, rozwijają układ immunologiczny bardziej wszechstronnie.

2. Co najbardziej wzmacnia odporność dziecka?

Największy wpływ mają: sen (8–12 godzin dziennie), aktywność fizyczna, zbilansowana dieta bogata w warzywa, owoce, probiotyki i witaminy (A, C, D, E), ograniczenie cukru oraz unikanie biernego palenia.
Stała ekspozycja na świeże powietrze i kontakt z różnorodnym środowiskiem (np. ogród, las) również stymulują odporność przez wpływ na mikrobiotę jelitową.

3. Czy suplementy diety są potrzebne, by wzmocnić odporność dziecka?

Nie zawsze. Jeśli dziecko ma dobrze zbilansowaną dietę, dodatkowa suplementacja nie jest konieczna.
Wyjątkiem jest witamina D, która w klimacie umiarkowanym (np. w Polsce) powinna być suplementowana od pierwszych dni życia zgodnie z zaleceniami lekarza pediatry.
Zanim podasz dziecku suplement, warto skonsultować to z lekarzem – nadmiar niektórych witamin (np. A czy E) może być szkodliwy.

Przeczytaj również:

Brak (niedobór) odporności u dziecka

4. Jak odróżnić „słabą odporność” od normalnych infekcji u dziecka?

Małe dzieci (zwłaszcza w wieku przedszkolnym) mogą przechodzić nawet 6–8 infekcji dróg oddechowych rocznie – i to jest norma.
O niedoborze odporności można mówić dopiero wtedy, gdy infekcje są wyjątkowo ciężkie, długo się utrzymują lub wymagają częstych antybiotyków. W takich przypadkach pediatra może zlecić badania immunologiczne (np. poziom immunoglobulin, morfologia, limfocyty T i B).

5. Czy szczepienia osłabiają odporność?

Nie. Szczepienia „trenują” układ odpornościowy, ucząc go rozpoznawać i zwalczać drobnoustroje.
Wbrew mitom, szczepienia nie przeciążają układu immunologicznego dziecka – wręcz przeciwnie, pomagają mu reagować szybciej i skuteczniej na prawdziwe infekcje.
Badania amerykańskiej Akademii Pediatrii wykazały, że program szczepień dziecięcych uratował miliony istnień i zmniejszył liczbę hospitalizacji o ponad 90%.

6. Czy można „zbudować” odporność poprzez częste przeziębienia?

Częste, lekkie infekcje mogą w pewnym stopniu „trenować” odporność, ale nie powinny być traktowane jako sposób na jej wzmacnianie. Lepiej zadbać o prawidłowe odżywianie, sen i higienę, niż narażać dziecko celowo na infekcje.  Układ odpornościowy uczy się reagować skutecznie również poprzez szczepienia i kontakt z mikrobiotą środowiskową – nie tylko przez choroby.

7. Jak stres wpływa na odporność u dzieci?

Przewlekły stres (np. napięcie emocjonalne, brak snu, zbyt duża presja w szkole) może osłabiać odporność poprzez nadprodukcję kortyzolu, który hamuje reakcje immunologiczne.  Dlatego tak ważne jest, by dziecko miało czas na odpoczynek, zabawę i bliski kontakt z rodzicami.  Zdrowe relacje społeczne i emocjonalne to realny czynnik wzmacniający odporność.

Przeczytaj również:

Kaszel i katar u dziecka – przyczyny, leczenie, domowe sposoby

8. Jakie produkty spożywcze szczególnie wspierają odporność?

Do produktów „immunowzmacniających” należą:

• warzywa i owoce bogate w witaminę C (papryka, kiwi, truskawki),

• tłuste ryby (źródło witaminy D i kwasów omega-3),

• fermentowane produkty mleczne (naturalne probiotyki),

• orzechy i pestki (źródło cynku, selenu i witaminy E).
  

9. Czy kontakt z błotem, zwierzętami lub naturą rzeczywiście pomaga?

Tak! Badania pokazują, że dzieci wychowujące się w bardziej „naturalnym” środowisku mają lepiej rozwiniętą mikrobiotę i niższe ryzyko alergii. To tzw. hipoteza bioróżnorodności – wskazuje, że nadmierna sterylność może ograniczać kontakt z pożytecznymi mikroorganizmami, które „uczą” układ odpornościowy tolerancji.

10. Czy można wzmocnić odporność dziecka naturalnie zimą?

Tak, poprzez:

• codzienne spacery (nawet w chłodne dni),

• odpowiedni ubiór (warstwowy, przewiewny),

• sen min. 10 godzin,

• suplementację witaminy D,

• ograniczenie słodyczy i słodzonych napojów,

• unikanie przegrzewania pomieszczeń.

Zimne powietrze samo w sobie nie powoduje przeziębienia – infekcje wynikają z kontaktu z wirusami, a nie z temperatury.

współpraca: lekarz Agnieszka Zaremba-Wilk, redakcja Wylecz.to